«Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisi»
Bu layihining mezmuni
1. Kirish
2. Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisini qéliplashturush we ölchemleshtürüshning zörüriyiti
3. Bu layihidiki herplerning nami, shekli we sani, shundaqla uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadileshtiki ilmiy we téxnikiliq asaslar
4. Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisining qisqiche imla qaidisi
5. Bu layihidiki herplerning kunupka taxtisigha jaylishishi
6. Uyghur yéziqidiki tékistler bilen latin herpliri arqiliq ipadilen'gen tékistlerni bir-birige aylandurush yumshaq matériyali (chüshürüsh , bu programmini ishlitish üchün kompyutéringizda Microsoft .NET Framework 3.5 Bolishi kérek)
1. Kirish
Uyghurlar qaraxaniylar dewridin bashlap (idiqut xanliqi tewesidiki uyghurlar buningdin sirt) ereb yéziqini qobul qilghandin tartip, taki 1965-yili 1-ayghiche bolghan ming yildin artuq waqit ichide, bu yéziqni peydinpey islah qilip, izchil qollinip kelgen. 1965-Yili 1-aygha kelgende, bu yéziq emeldin qaldurulup, latin herpliri asasidiki uyghur yéngi yéziqini 1982-yilining axirighiche 17 yil resmiy qollan'ghan. 1984-Yilidin bashlap ereb yéziqi asasidiki uyghur yéziqi qaytidin eslige keltürülüp, uni bügün'ge qeder qollinip kéliwatidu.
Hazir qolliniwatqan uyghur yéziqi jem'iy 32 herptin terkib tapqan bolup, ularning sekkizi sozuq tawushni, 24 i üzük tawushni ipadileydu.
2. Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisini qéliplashturush we ölchemleshtürüshning zörüriyiti
Yéziq medeniy jem'iyetning belgisi. Shundaqla jem'iyet tereqqiyatining derijisini ölcheydighan muhim belgilerning biri. Uyghurlar tarixta yéziq qollinishta nurghun egri-toqay tereqqiyat basquchlirini béshidin kechürdi. Tarixiy pakitlargha asaslan'ghanda, uyghurlar yéziq qollan'ghan uzun waqit jeryanida xilmuxil éhtiyaj tüpeylidin köp qétimlap yéziq özgertken. Bu özgertishler köp hallarda shu yéziqlarni uyghur tilining éhtiyajigha maslashturush, elalashturush üstidiki adettiki islahat bolmastin, belki eslidiki yéziqni tashlap, uning ornigha yéngi bir yéziqni dessitish bilen tamamlan'ghan islahat bolghan.
Bizge melum bolghinidek, uyghurlar medeniyetke qedem qoyghan waqittin bashlapla öz til-yéziqini öz dewrige layiqlashturup kündilik turmush, shlepchiqirish, pen-maarip we hakimiyet ishlirida munasip ishlitip kelgen. Uyghurlarning yéziqtin paydilinish tarixi uzun, yéziq qollinish jehette qolgha keltürgen utuqliri zor bolsimu, tarixtiki köp qétimliq yéziq özgertishler sewebidin kélip chiqqan üzükchilik, kéyinkisining aldinqisini inkar qilishi qatarliq amillar shunche parlaq yéziq medeniyitige ige uyghur xelqining pen-medeniyitining yüksilishige zor derijide tosalghu bolghan. Yéqinqi 70-80 yil mabeynide, bolupmu aldinqi esirning 30-yilliridin bashlap uyghurlarning zamaniwiy ang we zamaniwiy pen-téxnikigha bolghan tonushining chongqurlishishigha egiship, yéziqning roli téximu yaxshi jari qildurulushqa bashlidi. Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, bolupmu islahat, échiwétishtin buyan kompyutér yumshaq matériyali we intérnét téxnikisining uchqandek tereqqiyati, ishxana xizmetlirini aptomatlashturush qurulushining omumlishishi dunya miqyasida inqilab xaraktérliq özgirish peyda qildi. Shuning bilen dewr tereqqiyatining dunyadiki herqaysi milletler yéziqigha bolghan telipimu künsayin küchiyip bardi. Buning türtkiside sharaiti piship yétilgen milletler arqa-arqidin öz yéziqlirini kompyutér téxnikisi bilen birleshtürüp, yéziqning uchur dewridiki özgiche ünümidin téximu yaxshi paydilinishqa bashlidi. Uyghur yéziqini kompyutérgha tonutush we uni kompyutérgha kirgüzüp xizmet qilish ishi gerche aldinqi esirning 80- yilliridila bashlinip, köpligen netijiler qolgha keltürülgen bolsimu, bu sahediki netijiler asasen yéziq bir terep qilish sistémisi bilenla cheklinip qalghanidi. Uning üstige uyghurche yumshaq matériyallarda oxshash ölchem qollinilmighachqa, yeni ölchemlik herp nusxiliri, xet shekilliri we kodi barliqqa kelgen bolsimu, shirket we shexslerning mehsulatlirida birtutash qollinilmighachqa, bu yumshaq matériyallar bir-birini qollimay kompyutér we uchur téxnikisining her sahe xizmetlirimizdiki rolini belgilik cheklep kelgenidi. Uyghur tilidiki uchurlarni yuqiri pen-téxnika wasitiliri we bazar igilikide téximu ünümlük tarqitish üchün hazir bezi shexsler, shirketler we ayrim uyghurche tor béketliri özlirining mehsulat namliri, marka namliri, tor béket isimliri, tor uchurliri qatarliqlarni uyghur yéziqigha qoshumche qilip, qéliplashmighan latin herpliri bilen ipadilep yetküziwatidu (mesilen: Qinnuri, HANATLAS, www.xabnam.com, ALDOS, IHLAS... Dégendek). Nöwette jem'iyitimizde uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadileshning birnechche xil layihisi qismen sahelerde qolliniwatqan bolsimu, emma bu layihining til-yéziq xizmiti organliri teripidin birlikke keltürülgen yerlik yaki döletlik ölchimi, xet shekli, herp nusxiliri, imla qaidisi bolmighachqa, yézilishi her xil, herp shekillirimu qalaymiqan bolmaqta.
Shinjang uniwérsitéti pen-tetqiqat xizmitining éhtiyajigha asasen 2000- 2001- yilliri shinjang uniwérsitétida birqanche qétim aptonom rayonimizdiki munasiwetlik til-yéziq xadimliri, kompyutér mutexessisliri qatnashqan ilmiy muhakime yighini uyushturup, muzakire, muhakime arqiliq bu mesile toghrisida melum ortaq xulasimu chiqarghanidi. Emma türlük obyéktip sewebler tüpeylidin uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisi ilmiy we téxnikiliq jehettin hazirgha qeder birlikke keltürülmigenidi. Shundaq bolsimu, jem'iyitimizdiki her sahe kishiliri, bolupmu bir qisim yashlar birqanche yürüsh atalmish «uyghur latin yéziqi» we «uyghur kompyutér yéziqi» ni (bundaq atash toghra emes) teshwiq qilmaqta we zörür bolghan ayrim sahelerde qollanmaqta. Mana bu ehwallar bizdin uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadileydighan yuqiriqidek usullarni qéliplashturush we ölchemleshtürüshning zörürlükini jiddiy telep qiliwatidu. Bu xil zörüriyet türtkiside, komitétimiz jem'iyet tekshürüsh we ammidin pikir élish arqiliq munasiwetlik rehberler we organlargha bu xizmetning muhimliqini tonushturdi. Döletlik til-yéziq xizmiti komitéti qatarliq organlar bu ishqa köngül bölüp, qollap-quwwetlidi. Netijide uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisini tüzüp chiqish xizmiti döletlik tetqiqat témisi süpitide komitétimizning xizmet küntertipige kirgüzüldi (bu témining testiq nomuri: MZ115—68). Nöwette komitétimizdiki munasiwetlik kespiy xadimlar etrapliq tekshürüp tetqiq qilish, nezeriye jehette delillesh we emeliyettin ötküzüsh arqiliq uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisini tüzüp chiqip köpchilikke sundi. Shuni eskertimizki, bu layihe peqetla bir tetqiqat netijisidinla ibaret bolup, oni zörür tépilghan ayrim sahelerde bir xil yardemchi wasite süpitide qollinishqila bolidu, hazirqi uyghur yéziqining ornida ishlitishke hergiz yol qoyulmaydu.
3. Bu layihidiki herplerning nami, shekli we sani, shundaqla uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadileshtiki ilmiy we téxnikiliq asaslar
Tekshürüp tetqiq qilish arqiliq kishiler ishlitip birqeder adetlen'gen, uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh ülgiliridin paydilinip, özimizning töwendiki layihimizni otturigha qoyduq. Bu layihidiki herplerning nami, sani we élipbe tertipi uyghur yéziqidiki herplerning nami, sani we élipbe tertipi bilen oxshash. Bu layihide herplerning peqetla basma nusxisining chong, kichik shekilliri qobul qilindi. Bu layihe uyghur tilining fonétikiliq alahidiliki we uyghur yéziqining ilmiylik prinsipige asasen kompyutérning kunupka taxtisidiki in'glizche 25 (jem'iy 26 herp bar) herp we kéngeytilgen rayondiki qismen latin herpliri asasida, uyghur tilidiki bir tawushqa bir herp bolush telipi boyiche békitildi.
Bu layihining élipbe jedwéli
Ilmiylik jehette:
Bu layihide uyghur yéziqining herp belgileshtiki asasiy prinsipi bolghan bir herp bir tawushni ipadilesh nishani emelge ashuruldi.
Téxnikiliq jehette:
1) Bu layihide uyghur yéziqidiki 32 herpning 29 i kompyutérning kunubka taxtisidiki 25 latin herpi bilen ipadilinip, qalghan üch herp (ö, ü, é, yeni Ëë, Üü, Öö) latin herplirining kéngeytilgen rayonidin tallandi.
2) Bu layihidiki «a, e, b, p, t, j, ch, x, d, r, z, s, sh, gh, f, q, k, g, ng, l, m, n, h, o, u, ö, ü, w, é, i, y» qatarliq 31 tawushni
«Aa, Ee,Bb, Pp, Tt, Jj, CH ch, Xx,Dd, Rr, Zz, Ss, SHsh, GHgh, Ff, Qq, Kk, Gg, NGng, Ll, Mm, Nn, Hh, Oo, Uu, Öö,Üü, Ww, Ëë, Ii, Yy»
Qatarliq latin herpliri bilen ipade qilish xelq'aradiki köp tillarda birqeder qélipliship birlikke kelgen bolghachqa, bu herpler bilen yuqiriqi tawushlar ipade qilindi. Bundaq bolghanda bizning latin yéziqini qollinidighan bashqa tillarni öginishimizge, bashqilarningmu uyghur tilini öginishige melum jehettin yardimi bolidu.
3) «Ch» bilen «gh» tawushi uyghur tilida nisbeten köp qollinidighan tawush bolsimu, «ch» tawushi üchün «CH,ch» qoshma herpi, «gh» tawushi üchün «GH,gh» qoshma herpi yasaldi. Chünki yéqinqi yillardin buyan kishiler uyghurche tékistlerni latinche herpler bilen ipadiligende, «ch» we «gh» tawushlrini «CH,ch» we «GH,gh» qoshma herpi bilen ipade qilishqa adetlendi. Uning üstige xelq'aradimu yuqiriqi belge bilen bu ikki tawushni ipade qiliwatidu. Shunga biz adet küchige hörmet qilghan we xelq'ara bilen birdeklikni saqlighan asasta mushu qoshma herplerni talliduq.
4) Bu layihide «j» üzük tawush herpi üchün «ZH,zh» qoshma herpi yasaldi. Chünki «j» uyghur yéziqida intayin az ishlitilidighan herp bolghachqa, uninggha qoshma herp yasalsa, imla we teleppuzda bashqa herpler bilen toqunushmaydu.
5) Uyghur yéziqidiki «ö, ü, é» herpliri üchün latin herplirining kéngeytilgen rayonidin «Ëë, Üü, Öö» herplirini talliduq. Chünki xelq'araliq transkripsiyide we bashqa bezi yéziqlarda bu herpler bilen yuqiriqi tawushlarni ipadilesh adet bolghan.
Bu layihidin örnek
Yëqinda, bir zhurnaldin ëlimizning melum bir ölkiside yüz bergen ajayip tesirlik bir hëkayini oqup, ümidning adem üchün hemmidin muhim orunda turidighanliqini hës qilghandek boldum .
Aldinqi esirning 70-yillirida ëlimizning melum ölkisidiki chet, taghliq bir bazarda bir dëhqan ghelite bir xil këselge giriptar bolup qaptu. Dëhqanning kësilige nahiye we bazardiki doxturlar hëch amal qilalmaptu. CHünki, ular ezeldin bundaq këselni uchritip baqmighaniken, shuning bilen dëhqan ölkilik dohturxanigha bëriptu. Doxturlar uning kësilini tekshürüp körgendin këyin intayin heyran qaptu. CHünki, uning kësili az uchraydighan kësellik iken. Uni chet’eldin import qilin’ghan bir xil dora bilenla dawalighili bolidiken, lëkin tüp yiltizidin yoqatqili bolmaydiken, uning üstige bu xil këselge giriptar bolghan kishi köp bolghanda aran bir yërim yilla yashiyalaydiken. Tëximu epsuslinarliq yëri, bu dëhqan ölkilik dohturhanigha ketkende, uning yurtida yene alte adem bu xil këselge giriptar bolghan iken. Ularning hemmisi ghurbetchilikte kün ötküzidiken, hetta ölke merkizige bërishqa këtidighan yol kirasighimu chiqinalmaydiken.
4. Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisining qisqiche imla qaidisi
Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisining imlasini hazirqi uyghur yéziqining imla qaidisi boyiche qollinishqa we qéliplashturushqa toghra kélidu. Mushu zörüriyettin bu layihiningmu qisqiche imla qaidisi tüzüp chiqildi.
Bu layihining imla qaidisi omumiy jehettin hazirqi uyghur yéziqining imla qaidisi bilen oxshash. Emma hazirqi uyghur yéziqining herpliri, yézilish yönilishi bilen latin yéziqining herpliri we yézilish yönilishi oxshash bolmighachqa, uyghur yéziqida yézilghan tékistlerni bu layihe bilen ipade qilishqa toghra kelgende (yaki eksiche bolghanda), bezibir imla mesililirige yoluqushimiz tebiiy. Yuqiriqidek mesililerni toghra bir terep qilish üchün bu qisqiche imla qaidisi tüzülüp, perqliq nuqtilar körsitildi.
Bu layihining imla qaidisi bilen hazirqi uyghur yéziqining imla qaidisi otturisidiki perqlinidighan nuqtilar töwendikiche:
1) Söz terkibide aldinqi boghum üzük tawush bilen ayaghliship, kéyinki boghum sozuq tawush bilen bashlan'ghan bolsa, bundaq boghumlarni aldinqi boghumdin ayrish üchün aldinqi üzük tawushning ong terep yuqirisigha boghum ayrish belgisi«’» qoyulidu.
Mesilen:
tash'eynek, tel'et, qel'e, sen'et, ün'alghu, kir'alghu, yen'en, chang'en...
2) Söz terkibide ikki boghumgha tewe «n» bilen «g» we «n» bilen «gh» herpliri qatar kélip qalghanda, bularni bir-biridin ayrish üchün aldinqi boghumdiki «n» tawushining ong terep yuqiri qismigha boghum ayrish belgisi «’» qoyulidu.
Mesilen:
ten'ge, kün'ge, ögen'gen, qilin'ghan, qamchilan'ghan
3) Jümlining bash herpi chong herp bilen yézilidu.
Mesilen:
(1)Misir tarixida ular» sikoslar «dep atilidu ....................................
Ariyanlarning bundaq zor türkümde köchüshini zadi nëme keltürüp chiqardi?
(2) Jem'iyette xilmuxil kesp mewjut, muhimi kespni toghra tallash.
4) Kishi isimliri, yer-jay namliri, her xil marka, mehsulat namliri, lozunka, mawzu, idare-organ, teshkilat namliri qatarliqlarni bu layihe bilen yézishqa toghra kelse, bu sözlerning bash herpi chong herp bilen yézilidu yaki hemme herplirini chong herp bilen yazsimu bolidu.
Bash herpi chong yézilghanliri:
Yüsüp Xas Hajip, SHinjang Uyghur Aptonom Rayoni, Birleshken Döletler Teshkilati, Mehmud Kashigheri Tughulghanliqining Ming Yilliqini Tebriklesh Yighini, SHinjang Xelq Neshriyati
Hemme herpliri chong yézilghanliri:
YÜSÜP XAS HAJIP, SHINJANG UYGHUR APTONOM RAYONI, BIRLESHKEN DÖLETLER TESHKILATI, MEHMUD KASHIGHERI TUGHULGHANLIQINING MING YILLIQINI TEBRIKLESH YIGHINI, SHINJANG XELQ NESHRIYATI...
5) Herp boyiche qisqartilghan sözler chong herp bilen ulap yézilidu.
Mesilen:
SM---santimëtir, BDT----- Birleshken Döletler Teshkilati
JXI---Jamaet Hewpsizlik Idarisi, SHUAR--- SHinjang Uyghur Aptonom Rayoni
6) Boghum boyiche qisqartilghan sözlerning birinchi herpi chong herp bilen yézilidu.
Mesilen:
Obkom--- Oblastliq Komitët, Partkom---- Partiye Komitëti
7) Paragraf belgisi sandin kéyin yézilidu. Paragraf belgisidin kéyin chékit qoyulidu.
Mesilen:
1§. 2§. 3§. 4§. 5§. 6§. 7§.
8) Tinish belgiliridin soal belgisi «?», pesh «,», chékitlik pesh «;» ler bu layihining yönilishi boyiche qollinilidu.
5. Bu layihidiki herplerning kunupka taxtisigha jaylishishi
Bu layihidiki in'glizche kunupka taxtisida bolmighan «ö, ü, é» (Ü, Ö Ë,) qatarliq üch herpning kunupkidiki orni we kirgüzüsh usuli töwendikiche:
In'glizchining xelq'arliq kirgüzüsh usuli (English international key board layout, 美国英语__国际) ni qachilap, tallighandin kéyin «ö, ü, é» (Ë,Ü,Ö) herplirini töwendiki birikme kunupkilarni bésish arqiliq chiqiralaysiz.
Shift+"+U
Shift+"+E
Shift+"+O
6. Uyghur yéziqidiki tékistler bilen latin herpliri arqiliq ipadilen'gen tékistlerni bir-birige aylandurush yumshaq matériyali
Bu yumshaq matériyal uyghur yéziqida yézilghan tékistlerni latin herpliri bilen ipade qilishta yaki latin herpliri asasidiki bu layihe bilen yézilghan tékistlerni uyghur yéziqigha aptomatik aylandurushta ishlitilidu. Bu yumshaq matériyal tékistlerning meyli qaysi xil herpler bilen ipade qilinishidin qet'iynezer imlaning toghra, tinish belgilirining jayida qoyulushini telep qilidu. Shundaq bolghandila bir-birige aylandurulghan tékistning toghriliqigha kapaletlik qilghili bolidu.
DAWAMI...
