Türkiye azerbayjan munasiwiti jiddileshmekte

Türkiye,Sewitler ittipaqi tarqilip ketkendin buyan kichik xoshnisi Erminiye ge chigrasini taqiwelip kelmekte.sewebi:
1. Erminiye sowit itpaqi namidiki ros qoshunlérining yardimide ,Ezerbeyjanning Qarabagh wilayitini 1989-91.yilliri arisda besiwalghan idi.1 milyondin artuq öz ana tupraqlérida yashawatqan Eziriler yurtidin qoghlap chiqirilghan, hem nechche on ming adem öltürilgen idi. Dölet ziminining 20% bésiwélin’ghan.


2. Türkiye Ermenistanning char rosiye impéryesining osman impéryesi bilen ottura asiya türklérining chigrasini üzüsh üchün yaratqan sün’i dölet ikenlikini bilsimu, ottura asiya döletléri qatarida ermenistanning zimin pütünlikini étirap qilghan. Lékin buning eksiche ermenistan türkiyening karis rayunini kelgüside ermenistanning tewesige kirgüzip, özining qara déngizgha chiqish éghizi qilishni, 1921- yili sowit itpaqi- türkiye chigra shertnamisini étirap qilmaydighanliqini asasi qanunigha kirgüzgen. Hem türkiyening agri taghlérini ermenistan dölet girbisige simowul qilip kirgüzgen.
3. yawrupa we amirkidiki xiristan teshkilatlérining yardimidiki ermenler teshkilatléri 1915- yili osman émperyesi 1.5 milyon ermenni qirghin qilghan dep bu ishni türkiye hökimitining étirap qilishini telep qilghan. Türkiye bolsa bu yalghan, tarxta undaq ish bolmighan, u chaghda 1- dunya urushi waqti, ermenler rosiye bilen itpaqliship karista nurghun tinch türk puqralargha hujum qilip öltürgen, u chaghda ikkila tereptin nurghun adem chiqim bolghan, uning üstige sani undaq jiq emes, shunga türkiye we ermenistan tarx ademléridin adem teshkillep delillisun dep qaraydu.
Bulturqi rosiye- giroziye urushidin kiyin giroziye rosiye chigrasi taqilip qaldi. Buning bilen rosiyening esmenistandiki armiye bazisigha yötkilidighan arqa sep teminati we qural-yaraq yötkishi tosqunluqqa uchuridi. Hem uning üstige ermenistanning sanaet we iqtisadining 70% rosiye konturol qilghachqa bu ehwal ermeniyening puqralériningmu turmushigha tesir körsetti. Ermeniyeni birdin bir dunyagha échishning imkani türkiyening chigrasini échish idi. Buni esla rosiye otturigha qoyghan idi. Lékin amirka we yawrupa bu ishni ermenistanni rosiye tesir dairsidin tartip chiqishning pursiti dep bilip ermenistan we türkiyeni shiwitsariyening kélishturishi bilen mexpi uchurashturghan hem türkiyege chigrasini shertsiz échishqa bésim ishletken. Amerikadiki Ermeni lobisi we Amerika hökümitining besimi astida,Türkiye chigrasini Ermeniyege echish üchün bezi teyyarliqlarni qiliwatqanlighi toghrisidiki xewerlerlerni amerka bashqani obama türkiyege kélishning nechche kün ilgiri rosiye terep ezerbayjangha yetküzgen, bu ish Ezerbeyjanda jiddi naraziliqlarni peyda qildi. Eziri ezerbeyjan bashqani ilham éliyof türkiyege türkiye bashqani abdulla gül teklip qilsimu hem obama télfon qilip körishishini teklip qilsimu barmidi. Hem nechche kündin kiyinla rosiyege ziyaretke bardi. Ezerbayjan gezit,teliwezorliri Türkiyeni eyiplaydighan xewer,maqalilarni ilan qilmaqta.Türkiye we Ezerbeyjanda "ikki döwlet,bir millet"deydighan shuar bar. Eziriler "Türkiye bizge arqimizdin pichaq urushqa hazirliniwatidu"dep qarimaqta. Türkiye terep chigrani échish hergiz taq liniyelik emes, u choqum qarabagh bilen teng paralil hel bolidu. Qachan qarabagh mesilisi hel bolsa shu chachda andin chigra échilidu deydu.
Qandaq bolmisun türk birlikini he dep terghip qilwatqan ikki qardash döletning arsigha obamaning türkiye seperidiki türk ermen chigrasini échish chaqiriqi we shundin nechche kün ilgiriki rosiyening axparati qattiq urulghan bir qilich boldi…


turan yurtidin: Ghalip

DAWAMI...

Farabi kimning?

Farabi Qaysi Milletning?!

Aburehim Abletxan

http://ablathan.blogbus.com/tin élindi

Burun üzhme bashiqidek zich iduq ,
Emdi üzüm danisidek chéchilduq. (xeliq maqali)

-Esselamueleykum ! Nime boldi qérindash? Tola ghezeplinip kétipsizghu , boldi ozingizni bésiwéling . Shunche chalwaqap achchiqlan'ghidek nime ish boldi ,
nime ...? Méning deydu ? Farabinima ?...bu qandaq gep !? ..dimisimu toghrighu ...elwette uningde ..... Ozining qérindishini , qérindishim disimu bolmamdu !?... Bu yaxshi gepken'ghu..bashqilar oz-ara ortaqliq izdiship aware ,siz ajayip ..tapqan dadingizla sizning ozingizning bolidu , xudayimiz bir ,kebimiz bir ,peyghembirimiz bir .teqdirimiz bir , suyimiz nénimiz bir yene nime gep !elwette .. .uning siz bilen teqdirdash qérindashliq tuyghusi bariken emesmu !


Esselamueleykum ! Kéling ,qazaqim..qarindashim...nime boldi ?... Farabida heqqing yoq deydu ?!...shumu gepmu...chaxchaq qiliptu...u bir yilqa yaki mal -pada bolmisa ,séning méning deydighan ....bilmestin dep qoyuptu , bala kichik ,'ish kormigen ...siz bilen bizning bille korgen azabimizni ,..yaman künlerde oz -ara yardemliship ,bir nanni teng yep ,bir deryadin su ichip,bir térini teng yépinip,'ata düshminimiz bir otken jan qérindashlar ikenlikimizni bilmeydu ?...kechurung uni ..azraq nadan bolsimu ..yenila qérindishingiz emesmu ?!...bashqa birawni qérindash qilghili bolmighandek, qérindashni yat qilghili bolamti ...
-Esselamueleykum ! Kéling ozbékmusiz ... sizge nime dert .... Qoyung !..shumu gepmu ... farabi sizning... elwette ... bir térekning shaxlirimizghu ?!... Uyning mungizige ursa tuyiqi siqiraydu...séning ghéming méning ghémim, séning xoshalliqing méningmu hem xoshalliqim... dert-xoshliqi bille bolghan qérindashlarning tariximu bille bolidude ....qehrimanimizmu bir ,'alimimizmu bir , yiltizimizmu bir ...munapiqimizmu bir ....
- Esselamueleykum ! , Türkmen..sizdimu shu dertmu ?!... boldi boldi... bir atining baliliri bundaq "kim nochi "sorinida uchurshup qalsaq,bashqa atining baliliri mesxire qilmamdu !?.. Farabi ..sizning..méning ..talashqan hemmining..chünki siz biz bilen ortaqlashqusi barning elwette teqdirdashliqi bolidude ...
-esselamueleykum ! Hoy burader !? ......
-esselamueleykum ! ..... sizge ...
Esselamueleykum ! .... yene farabining gépimu....
Esselamueleykum ! ..... sizning derdingiz ....
.... boldi. hemmizning derdi oxshashken ..emma derdimiz ,xudayimiz ,chirayimiz ,tilimiz oxshighan bilen ,niyitimiz oxshimaydiken..bizdiki nadanlarche tekebburluq ,her waqit ozimizning muhimliqi ,'ustunlikini bashqilar aldida namayish qilishqa ündise ,yene shu shexsiyetchilikimiz ozgilerning eyipini tépip konglimizge berhem tépishqa ündeydiken..yaratqan "ulugh alla "mu bendisini kechüridu . Siz , biz ge nime qoydi ..
Sizdin men ,mendin u ayrilalamdu ??! ..
Ésingizde bolsun ! Siz uningdin ustin emes,'umu siz din üstün emes ..chünki biz bille ach qalghan ,bille yalingachmu qalghan , bille jeng qilghan .bille qelendermu bolghan yene ghénimu bolghan .
Yene ésingizde bolsun! Siz qérindishingizdin bilimlikmu emessiz , chünki bu bir parche zimindiki barliq ixtira ,medeniyet , shanliq tarix ,siz ning eqlingiz,méning bilimim ,'uning tirishchanliqi bilen dunyagha kelgen !
Ésimizde bolsun ! Men siz din peziletlikmu emes ,siz mu hem shundaq !.......... Chünki .. Méning qorqunchaqlighim ,siz ning nadanliqingiz ,'uning pursetperesliki bilen tariximizda nomus qilghidek ishlarmu bolghan .
Singizde bolsun ! Siz digendek ozengizla batur emes ...méning qilichim,sizning neyzingiz ,'uning oqyasi bilen biz dunyaning éside qalghudek jenglernimu qilghan .
Dimek bu zimindiki biz bésip otken tarix bizni oz-ara chemberches baghlighan . Bu jeryanda bir oyning ichidiki balilarmu bire soqushup qalghandek ,,'azarliqlarmu bolup qalghan ,biraq bizler yenila qérindashmiz !
Xeyr ...sitalin bilen gheripning yekke milletchilik neziryisining sadiq qollighuchiliri bashqa yerde emes belki shuning obiktilirining ichidin chiqishi koturüp qopqusiz elem -hesrettur ....bizdiki nadanliq shu derijige yétiptuki palta chüshkiche ,kotekning yérilghusi keptu..owchi oqni atquche ,'ikki qagha poq taliship , olüshüptu .
Bashqilar oz-ara periqlerni yoqutishqa tiriship ,chong birlik üchün hessilep bedel tolesh hésawigha uyishiwatidu ...biraq ..bizler mehmut qeshqiri ,yusup xas hajip ...farabi yene alliqandaq alimlirimizni bir yiltizning ,bir suning heqdarliri turup ,talishiwatimiz ,'esli bizning dunya menp'etlirimiz üchün paydiliq rol oynashqa tégishlek bolghan bu alimlirimiz bizning xumsiliqimiz ,nadanliqimiz tüpeyli ziyanliq rol oynawatidu , barliq alimlarning barliq ilmi emgeklirining yighindisimu teng bolalmaydighan yene bir bayliqimiz bolghan itipaqliqimizgha ziyan séliwatidu . Peyghembirimiz muhemmet sellellahu eleyhi wessellem shundaq digen " namaz we rozidinmu ewzel ibadet _ itipaqliq " .......
- hessenat !
Qomul sheher sheher ichi yéza jigde quduq kent

Abdurehim Ablatxan

DAWAMI...

Chinggiz aytmatofqa uchuq xet

Chinggiz aytmatofqa ochuq xet!!!

Abdurehim abletxan

Shinjang medeniyiti zhornili 2000 – yil 6- sanigha bësilghan « mekiziy asiyaliqlar 21- asirde yashiyalamduq? » Namliq söhbet xatirisini oqughandin këyin

Yoldash chingghiz törequluwich :
Ottura asiya xelqliri bu ana makanida yashawatqandin buyan « manas », « oghuzxan » , « alpamish », « gör oghli », « dede qurqut » ( qurqut ata ) dek ëpos – dastanliri bilen özining tönügünini, bügüni hem kelgüsini baghlapkeldi. Payansiz qipchaq daliliri, jungghar we perghane oymanliqliri, teklimakan qirghaqliri, altay we tengri tëghi ëtekliride oghuzxan, chin tömürbatur, gör oghlining qeyser, batur, heqqaniy obrazliri bilen, erkinlik, hörlük, ëtiqad yolida shëhit bolup öz mazarliri bilen ana tupraqni quchaqlap yatqan shiryürek oghlanlarning muqeddes, sirliq rohliri mushu zëmindiki xelqlerning künsëri xorawatqan rohiy ënërgiyesini toloqlap, hayatqa, kelgüsige soquwatqan qelbini özlirige bolghan sëghinish hësiyati bilen illitip keldi .Ular qan – yashliq tarixida adaletsiz teqdirdin, ëghir künliridin qutulishni, yoruq tanglarning ëtishini ene shundaq bahadirlarning dunyagha këlishige baghlap, bext – saadetning ewliya – enbiyalarning duasining berikatidin emelge ashidighanliqini mezmun qilghan rohiy musteqilsizlikni we choqunush obikti bopqalghan shexslerni öz teqdirige hamiy qiliwalghan ëtiqad mushiriklikini öz derdlirige dewa, sun'ghan rohigha teselli qilip keldi .


Ottura asiya xelqliri öz tarixida özining milliy qehrimanliri bilen baturlushup, ularning « ewliyaliq xislet » ـ süpetliri bilen ulargha egiship, öz teqdirini ol küresh sahibliri bilen shu derijide chemberches baghlidiki, ularning eqli awamning eqli, xataliqi awamning xataliqi, halakiti bolsa pütkül milletning halakiti boldi. Ularning kallisi moytongzida chëpilghan küni, pütkül xelqning ümüd- armanliri, rohiy tüwrükliri ghulighan kün boldi. Ëniqki, rohigha qul mijezlik singip ketken bu xelq, baturluq, heqiqet, ulughluqning simwoli bolghan qehrimanlargha choqunushni bildiyu, baturluq, heqqaniyetning özige ixlas qilishni bilmidi. Shuning bilen « birni chanash arqiliq minggha ibret » qilidighan tiragidiyilik aqiwet ularning her qëtimliq kürishige rëzhssorluq qilip keldi . Dëmek, heqiqetning musteqilliq,ulughliqtin ibarat eqediliri esli ademlerning özide, küreshliride, yashawatqan zëminide bolsimu, ottura asiyaliqlargha nisbeten asmandin yaki birer möjizikar shexsning dunyagha këlishidin weyaki özgilerning merhemitidin këlidighan nersige aylinip qaldi . Wiktor hiyogo shexske choqunush bilen öz – özige ishinishning munasiwitini « birsi yene birsini halak qilidu » dëginidek, xelqlerning melum shexske, ghayiwiy obrazlargha choqunishi ( mahiyette shulardiki süpetlerni ulughlap, özliridin yetkili bolmaydighan nersidek yiraqlitiwëtishi ) axirqi hësabta millette, konkrëtlashturghanda millet terkibidiki her – bir shexste öz – özige bolghan ishench tuyghusini, rëalliqtiki uchurghan mesillerge bolghan mes'uliyet ëngini öltürdi. Buning bilen özige kelgen balayi – apet, dishwarchiliqlarni bir bolsa kelgindi « seidzade» ـ sopi – ishan « pir» lar we « selle yoghan iman yoq » saxta ölimalarning eqidetul islamda qet'iy deleli bolmighan « qazayu qedir teqdirdin » dëgendek dunya qarash jehettiki passip chüshendürüshlirige yüklep qoyidighan, sel közi ëchilghanlar bolsa omumen tashqi seweplerdin izdeydighan tepekkur namiratliqidin ötüp këtelmidi .
« 8 – Esir asiya tarixidiki eng chong impëriye » lerning biri bolghan orxon uyghur xanliqining halak bolush sewebini tebiiy apetler, tashqi düshmenning hujimi dëgendek bir qatar seweplerdin dep qarap, xanliqtiki en'enidin – esli ëtiqadtin yadlashqan « rohiy – pisxikiliq jehettiki zor özgürüshler sewebidin » likidin körmiduq .
Ötken esirlerdiki xelqimiz bëshidin kechürgen jahaletlik yillarni junggharlarning tajawuzi, manjularning zulum ـ zumbuluqliri we xoja – ishanlarning satqin – munapiqliqidin izdeshtuqki, shu dewr xelqlirimizdiki öz ëtiqad - eqidisige bolghan sawatsizliqidin – özlirining dinini, ixlasini depsende qilghan jahalet pirliri ـ sopizim hamiylirining terkiydunyaliq teshebbuslirigha nadanlarche esir bolup, ularning zikri – samaliri bilen öz ibadetliri ottursidiki tüplük zitliqni bayqiwalalmighan eqliy korliqidin, özidiki milliy ghorur we milliy uyushush küchini yoqitip qoyghanliqidin izdeshmiduq .
20 – Esirning bashlirida teqdirimizde yüz bergen tragëdik komidiyelerni hiyliger yang zëngshin, jallat shëng shisey we sitalinning ( teqdirimizning arghamchisini qoligha ëliwalghanliqidin ) dep qutulduqki, ene shu jallatlarning ketmini bilip – bilmey chapqanliqimizdin, erk üchün tökülgen derya – derya qanlarni mensep üchün satqanliqimizdin körmiduq .
Yoldash aytmatof, yoqirqidek bir qatar tarixiy sewebler bizde yashash jeryanidiki küreshlirimizde bir meghlubiyetchi atilip qëlishtin, tewekkülchilik hësabigha bir bextsiz bopqëlishtin telwilerche qorqush pisxikisi shekillendi. Özimizning insaniy qimmiti, yashash meqsiti untildi. Mahiyette özimiz teripidin burmilandi.
Bu xil rohiy zeiplikning ëghirliqidin öz kelgüsi we mustehkem ëtiqadi üchün ya ölüm, yakörümdin birni talliyalaydighan kishi qelbini titiretküdek ghaliblarche keskinlikni, muressechi qeliblerni qet'iylikke ündeydighan achchiq azablargha xushtarliqni arzu qilish tügül, chüshünüsh gherizimu bolmidi .
Yoldash chingghiz törequluwich, eyni yillarda dunya medeniyet xezinisige bibaha durdanilerni qoshqan, at tuyaqliri bilen « tengrining qamchisi » süpitide gherib, sheriqni titiretken qedimki ottura asiya xeliqlirining bügünki hali __ shan – sherep, ghalipliqni bügünidin, baridighan menzilidin, kelgüsidin izdeshning we urunushning ornigha yashap ötken tarixidin, bir chaghlardiki bowisidin, uzun esirlerning qëlin chang – tozanlirigha kömülüp qalghan ejdadining ( ulargha zerrisimu nësip bolmighan ) shanliq hayatidin izdesh boldi, shundaqla ularning jenggiwar, nurluq simalirini, ölüm aldidiki otluq misiralirini, murasim zalliri, mëhmanxana öylerning törige ësip qoyup, tangliyini chakilditip olturidighan bicharilik boldi, xalas .
Epsus, yoldash aytmatof, ottura asiyaliqlirimiz dunyada gherezsiz ëhsanning bolmaydighanliqi, « bir balasi bolmisa quyruqyaghning tash üstide turmaydighanliqi » dek tarixiy pakitlargha « ghiq » këkergen ejdadlarning untughaq ewladi bolup turuqluq bügünki kündimu b d t ning ghemguzarliqigha, toxtam, shertnama, ittipaqlarning emiliy küchige ishinidighan, teqdirni bir – ikki prëzdëntning aldin körerlikige tapshuridighan « ala inekning balisi chala quyruq » luq qismetni ejdad tepekkuridiki yëngi tekrarliq süpitide qaytilawatidu .
Öz teqdirini sirtqi muhit we insanperwerlik nuqtisidin qilin'ghan yardemler bilen baghliwëlish shübhisizki, ottura asiyaliqlarni özige bolghan ishenchtin, ongushsiz sharaittiki rohiy üstünlüklerdin yiraqlashturidu. Qandaqliki shekildiki xeyrxahliq bolsun qashshaq – namrat kishining iqtisadiy ëngini oyghitish tügül, gheplet uyqisini sozuwëtidu . Körüp turuptimiz, dunyada insanperwerlik yardimi bëriwatqan döletler we milletler dawamliq bëriwatidu, ëliwatqan döletler we bichare milletler bolsa toxtimay ëliwatidu .
Nëtziy mundaq deydu : « siler korlarning hasa tayiqini tartiwëlinglar, shundila ulargha saghlam put köklep chiqidu ». Mana bu ـ uzun yillar namiratliq, qashshaqliq, qulluqning derdini yetkiche tartqanliqtin rohiy qulluqqa giriptar bolup, hayat sepiridin ümüd we pursetni emes, jebir ـ japanila köriwatqan mehkum ـ temexor ellerning tutqusi hayatliq programmisi .
Dëmek, ottura asiyaliqlargha nisbeten eng ishenchlik qutquzghuchi ـ bashqa biraw emes, del özi. Dunyadiki eng ulugh mutepekkur muhemmed eleyhissalam mundin az kem 14 esir muqeddem : « öz – özini tonighan rebbini tonuydu » dëgen . Shundaqla uningdin töt esir këyin yashighan ibni sinamu uning izidin mëngip : « barliq bilishning merkizi öz – özini idare qilish yeni özini kamil insan qilishta » deydu. 15 – Esirde yashap ötken newaiy hezretmu : « öz wujudingni tepekkur eylegil, herne istersen özüngdin istegil » dep öz – özini chüshinish, öz qimmitini mueyyenleshtürüshni tekitleydu .
Bizde dunya qarashlirimizning shekillinishide muhitning halqiliq rol oynaydighanliqi ëniq. Shunglashqamikin bizde ijtimaiy toptiki her bir shexsning qimmiti we roli mueyyenleshtürülmidi. Hayatiy küchi urghup turghan bir shexsning etrapqa, muhitqa bolghan ijabiy tesirining telim – terbiyidin köp yoquri bolidighanliqini hës qilish bizge nësip bolmidi . Gheribliklerdek « shexsning qedir – qimmiti, eqliy yüksekliki, keskin emiliyetchanliqini öz urunishlirining mizani » we hayat paaliyetlirining yadirosi qilidighan heqiqiy riqabet ëngigha ige « men dëgen men » dëyeleydighan üstün xarektir xasliqi bizning pisxikimizgha özleshmidi .
« Merkiziy asiyaliqlar 21 – esirde yashiyalamduq ? »
Biz bu sualni dunyawi teshkilatlardin, hakimiyet bëshidiki yoquri derijilik gërazhdanlardin, mewjüt qanun – nizamdin sorashning ornigha, yotisidin kësiwëlin'ghan bir parche göshni kötürwëlip asmandiki « huma qush » ni « geh – geh » dep chaqiriwatqan omomiy ottura asiyaliqlardin ـ mutexesis ـ alimdin, dëhqan – padichighiche, meschit munberliride teblix qiliwatqan xatiplardin ishchi, nawayghiche, peylasoplardin milyonërlarghiche, qisqisi, yette yashtin yetmish yashqiche bolghan her bir ottura asiyaliqtin sorishimiz, hattaki xudagha qandaq usul bilen jan teslim qilishni bilmeywatqan sekrattiki qëri chaldin tartip anining quchiqidin ayrilip emdila temtileshni öginiwatqan gödekkiche sorishimiz kërek. Chünki biz söhbetdishingiz osman'axun ibirahimof ëytqandek, ejdad, ëtiqad, medeniyet, zëmin ortaqliqigha ige kishilermiz . Yoqurqi sualgha ularning her biridin : « hey . . . Qandaq bopkëterkin » dëgendek zeip, qullarche jawabning ornigha: « biz choqum yashishimiz kërek ! » Deydighan merdane – muressesiz xitabni ëlishimiz lazim . Mana bu bizning kelgüsi esirlerdiki tereqqiyatimiz, hayatimizning heqiqiy kapaliti .
Yoldash chingghiztöre quluwich, melum bir ëtiqad, idiye ortaqliqi bolmisa, bir rayondiki bir xelqni hayat wastiliri bolghan maddiy shertler hësabigha teqdirdashliq tuyghusigha keltürüshning besiy müshküllüki manga qarighanda sizdek dunyawi shöhretlik yazghuchigha xuddi kündek roshen heqiqet . Yene shundaqla ëtiqadning « zorlap ëlip bëridighan xotun emes » likimu sizning bilish dairingizdin mustesna emes . Markisizimdin ibaret ëtiqad nezeriyisi öz zamanisida eng chong impëriye ــ sabiq sowët itipaqini wujudqa keltürgen bolsa, bizning wetendimu 56 milletni itipaqlashturup büyük jungxua xelq jumhuriyitini royapqa chiqardi .
Epsuski, yoldash aytmatof, « dunyadiki tunji purultarlar döliti » 74 yashqa kirgende parchilandi. Moskwadin taki bërlin tëmighiche bolghan markisizim lëniyisi berbat boldi. Pütkül dunyadiki 1 milyard 300 milyon kommunizim jengchisining muqeddes jayi ـ london haygit qebristanliqida proltariyat ilimining asaschisi yoldash « markisning qebrisige gül qoyup ziyaret qilidighanlardin peqet markisning ewrisi antoniy markisla qaldi ». Markisizim peqet we peqetla bizning wetendila özining sapliqi, pak – ghubarsizliqi bilen ishchi – dëhqanlarning menpeitige wekillik qilip, pütkül dunyagha markisizimda izchil halda ching turalaydighan dölet hem milletlerningmu barliqini namayish qilip, hökümran orunda turup këliwatidu .
Yoldash aytmatof, ottura asiyaning onwërsal birliki üchün tüziliwatqan toxtam, shertname , itipaqlarning emiliy küchining bolmasliqi, rayonlar ara hemkarliqni tar menidiki xususiy menpeetperes hakimiyetning cheklep qoyiwatqanliqi, köz aldimizdiki ijtimaiy exlaqning shiddet bilen buzulup këtiwatqanliqi ـ bu rayon xelqlirining markisizimdin këyinki ëtiqad, idiyisidiki tewrinishning yeni ëtiqad kirzisining ëghirliqining roshen inkasi .
Xosh, bu rayon kishilirini qëni qaysi muqeddes idiye shertsiz ortaqlashturalaydu ? Her xil menpeet toqunushliridin halqighan heqiqiy itipaqliq we qërindashliq tuyghusini kim yetküzeleydu ?
Yoldash aytmatof, aldinqi esirning 80 –yillirida siz « qiyamet » romaningizni ëlan qilip, « alimiy tepekkur » ngiz bilen insaniyetning teqdirini yëship, edebiyat sëpide ghulghula qozghap dunyani tewrettingiz. Bolupmu romaningizdiki « xiristian muxlisi abdiyning baghri tash kishilerge dehshedlik qirghinni toxtitish teklipini qoyghanliqi we shu kishiler teripidin kërst shekildiki derexke ësip öltürülgenliki » ni teswirlep, az kem ikki ming yil ilgiri insanlarning wehshiylikidin krëstqa mixlap öltürülgen ëysa eleyhissalam bilen teqdirdash « hazirqi zamandiki ëysa obrazini yaritip, mëhribanliqning insaniyetning özini qutuldurushidiki birdinbir chiqish yoli ikenlikini körsetti » ngiz we « ademlerning ezeldin qëliplashturghan dunya heqqidiki oy – pikrige qarshi turup, dölet, millet, sinip, siyaset, iqtisat we medeniyettin halqip, hemme alimiy kengliktin dunyagha yëngiwashtin baha bërish » ni teshebbus qildingiz .
Yoldash aytmatof, ësingizdimikin, 16- esirdin tartip 20- esirning bashlirigha qeder ruslar qazan, ottura asiya rayonida « ruslashturush », « xristianlashturush » dek assimilatsiye siyasiti yürgüzdi we bu jeryanda « musulmanlarni öz jem'iyitige qoshuwëlish » üchün « meschit we medrislerni taqap, wexpilerni bikar qilip, chërkowlarni köplem bina qildi ». Ular bu zëmindiki xelqlerni « ya xristian dinigha bey'et qilishqa yaki öz imtiyazliridin waz këchishke zorlidi . Xristian dinigha kirmigen xelqni öz yurtliridin mejburiy heydep chiqirip, ularning munbet tërilghu yerlirini rus köchmenlirige bölüp berdi » yerlik xelq ruslarning bu xil assimilatsiye siyasetlirige qarshi esirler boyi qanliq küreshlerni dawamlashturup keldi . Nechche yüz ming xelq öz ëtiqadini saqlap qëlish üchün qan – yashliq kechürmishlerni bashtin kechürdi .
Yoldash aytmatof, aldinqi esirning bashlirigha qeder dawamlashqan bu ëchinishliq tarix bügünning eyniki bolalarmu ? Yaki öz rawajini izdermu ? Sizning « alimiy tepekkur » ngizge ilham bexish etken hadislerde hezriti ëysaning « injil » diki : « düshmininglarni söyünglar, bextsizlerge bext tilenglar 6: 28 », « silerge düshmenlik qilghanlargha yaxshi muamile qilinglar 6: 29 », « birsi silerning ong mengzinglargha urghan bolsa sol mengzinglernimu ur dep tutup bëringlar. Birsi silerning chapininglarni ëpketse, könglikinglarnimu yëship bëringlar 6: 30 » dëgendek aliy insanperwerlik algha sürülgen . Bu telimatlargha nisbeten bügünki xristianlar : « bu pirinsiplar ölchemlik pirinsiplar bolsimu, biraq bu biz yashawatqan yer sharidiki ahalilarni yëtekleshke mas kelmeydu. Biz bu pirinsiplarni ijra qilalmaymiz, herqandaq ademning ijra qilishinimu ümüd qilmaymiz, ewladlirimiznimu uni ijra qilishqa ündimeymiz» dep qaraydu . Mana bu « injil » tutup wezipe tapshuriwalidighan prëzidënittin tartip öz gunahsizliqini « injil » tutup ispatlaydighan jinayetchige qeder bolghan xristian dunyasining muhebbet – nepret qimmitini yoqatqan bezi « injil » sürilirige bergen rëal bahasi .
Yoldash aytmatof, sotsiologiye ( jem'iyetshunasliq ) we sëlishturma mezmun qilin'ghan ilimler, shundaqla dunya idëologiye tarixidiki sehipilerdin bir millet öz tarixiy tereqqiyati jeryanida idëologiyidin ibarat bu üstiqurulmining tesiridin mustesna bolalmaydighanliqini chongqur hës qilimiz . Bolupmu sen'et we bashqa yëngiliq we qandaqtur bir izimlar hësabigha bir millet idëologiyisige yëniklik qilishning heqiqeten xeterlik ehwalliqini her bir eqli roshen, tepekkuri taza yazghuchilirimizning segeklik bilen tonup yëtishini ümüd qilimiz .
Yoldash aytmatof, nime üchün budda dini yaponiye, junggo we chawshende oxshash bir din bolsimu, halbuki, üch dölettiki netiyjisi oxshash bolmaydu ? Nime üchün eyni dewrlerde dunya boyiche eng tereqqiy qilghan ereb – islam medeniyitini berpa qilip, dunyadiki eng chong impëriyini shekillendürgen islam dini yëqinqi esirlerge kelgende qumdek chëchilghan, ilim we medeniyette hësabsiz chëkin'gen musulmanlar dunyasining shekillinishige sewepchi bopqalidu ? Mani dini 8 – esir asiya tarixidiki eng chong impëriyilerdin urxun uyghur xanliqining qudret tëpishida halqiliq rol oynighan bolsa, nime üchün yadlashqan idëologiye bu impëriyining halakitige merkezlik rol oynap qalidu ? Nime üchün xristian dini miladi 2– esirde rum impëriyisining qurulishigha shert – sharait hazirlighan bolsa, ottura esirde yawropani kënez balasigha muptila qilidu ? We yene 14-, 15- esirlerge kelgende paklashturilghan xristian dini yawropa edebiyat – sen'et uyghinish dewrige asas salidu ? Mana bu bir qatar suallar we bu heqtiki jawab bayanlar bir millet, bir rayon xelqlirining telim – terbiye sahesidiki meshhur erbablirining xewerder bolishigha tëgishlik bilimlerdur .
Yoldash aytmatof, ën'glis : « iqtisadtiki qalaq dölet pelsepe jehette birinchi iskiripkini chëlishi mumkin » dëgen . Halbuki, bizge tarixtin jughlan'ghan eqelliy tepekkurning ghijikini tartishmu mumkin bolmaptu .
Ottura asiya xelqliri idëologiye tarixda eng köp yëngilashlarni bashtin kechürgen milletlerdur . Yehudiylar bügün'ge qeder 3200 yil ilgirki musa peyghember we uning « tewrat »ini saqlap këliwatidu. Xristian dunyasimu ikki ming yil ilgirki meniwiy dahiysi ëysani we muqeddes kalami « injil » ni bazargha sëliwatidu. Biz miladidin tartip hësablighandimu shaman dini, zoroastir ( ateshpereslik ) dini, mani we budda dini, xristian dini, islam dinini qobul qilip, üzlüksiz ëtiqad yëngilap bügün'ge yëtip kelduq .
Yoqurqi sëlishturmilardin biz xristian ellirining ëtiqadtiki izchilliqi bilen bizning ëtiqadtiki her tereplikimizning gherb we ottura asiyaning bügünki dunyawi imtiyazining shekillinishide melum tereplerdin rol oynighanliqini ëtirap qilmay amalimiz yoq .
Undaqta « merkiziy asiyaning birliki heqqidiki idiye » qeyerde ? Biz uni nedin tapimiz ?
Elwette, bu idiyini yawropadin, amërika qit'esidin yaki musteqil döletler birleshmiside künsëri köpiyiwatqan chërkow munarliridin izdesh mentiqisizliq. Choqumki, u idiye mushu zëminda. Bizning yëza – qishlaqlirimiz we xelqimizning uzaq yillar dawamida shekillendürgen tepekkur qurulmisida. U qandaq shekil, qandaq passip orunda bolishidin qet'iynezer, bizdiki saqlinip qalghan birdinbir eng axirqi ortaqliq. Gep bizning shuni tëpishimizda .
Kamaliy ëhtiram bilen :
Qumul sheher'ichi yëza jigdequduq kentidiki dëhqan abdurëhim ablet .

DAWAMI...

Uyghur tilini latin heripléri bilen ipadilesh layhesi

«Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisi»

Bu layihining mezmuni
1. Kirish
2. Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisini qéliplashturush we ölchemleshtürüshning zörüriyiti
3. Bu layihidiki herplerning nami, shekli we sani, shundaqla uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadileshtiki ilmiy we téxnikiliq asaslar
4. Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisining qisqiche imla qaidisi
5. Bu layihidiki herplerning kunupka taxtisigha jaylishishi
6. Uyghur yéziqidiki tékistler bilen latin herpliri arqiliq ipadilen'gen tékistlerni bir-birige aylandurush yumshaq matériyali (chüshürüsh , bu programmini ishlitish üchün kompyutéringizda Microsoft .NET Framework 3.5 Bolishi kérek)


1. Kirish
Uyghurlar qaraxaniylar dewridin bashlap (idiqut xanliqi tewesidiki uyghurlar buningdin sirt) ereb yéziqini qobul qilghandin tartip, taki 1965-yili 1-ayghiche bolghan ming yildin artuq waqit ichide, bu yéziqni peydinpey islah qilip, izchil qollinip kelgen. 1965-Yili 1-aygha kelgende, bu yéziq emeldin qaldurulup, latin herpliri asasidiki uyghur yéngi yéziqini 1982-yilining axirighiche 17 yil resmiy qollan'ghan. 1984-Yilidin bashlap ereb yéziqi asasidiki uyghur yéziqi qaytidin eslige keltürülüp, uni bügün'ge qeder qollinip kéliwatidu.
Hazir qolliniwatqan uyghur yéziqi jem'iy 32 herptin terkib tapqan bolup, ularning sekkizi sozuq tawushni, 24 i üzük tawushni ipadileydu.
2. Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisini qéliplashturush we ölchemleshtürüshning zörüriyiti
Yéziq medeniy jem'iyetning belgisi. Shundaqla jem'iyet tereqqiyatining derijisini ölcheydighan muhim belgilerning biri. Uyghurlar tarixta yéziq qollinishta nurghun egri-toqay tereqqiyat basquchlirini béshidin kechürdi. Tarixiy pakitlargha asaslan'ghanda, uyghurlar yéziq qollan'ghan uzun waqit jeryanida xilmuxil éhtiyaj tüpeylidin köp qétimlap yéziq özgertken. Bu özgertishler köp hallarda shu yéziqlarni uyghur tilining éhtiyajigha maslashturush, elalashturush üstidiki adettiki islahat bolmastin, belki eslidiki yéziqni tashlap, uning ornigha yéngi bir yéziqni dessitish bilen tamamlan'ghan islahat bolghan.
Bizge melum bolghinidek, uyghurlar medeniyetke qedem qoyghan waqittin bashlapla öz til-yéziqini öz dewrige layiqlashturup kündilik turmush, shlepchiqirish, pen-maarip we hakimiyet ishlirida munasip ishlitip kelgen. Uyghurlarning yéziqtin paydilinish tarixi uzun, yéziq qollinish jehette qolgha keltürgen utuqliri zor bolsimu, tarixtiki köp qétimliq yéziq özgertishler sewebidin kélip chiqqan üzükchilik, kéyinkisining aldinqisini inkar qilishi qatarliq amillar shunche parlaq yéziq medeniyitige ige uyghur xelqining pen-medeniyitining yüksilishige zor derijide tosalghu bolghan. Yéqinqi 70-80 yil mabeynide, bolupmu aldinqi esirning 30-yilliridin bashlap uyghurlarning zamaniwiy ang we zamaniwiy pen-téxnikigha bolghan tonushining chongqurlishishigha egiship, yéziqning roli téximu yaxshi jari qildurulushqa bashlidi. Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, bolupmu islahat, échiwétishtin buyan kompyutér yumshaq matériyali we intérnét téxnikisining uchqandek tereqqiyati, ishxana xizmetlirini aptomatlashturush qurulushining omumlishishi dunya miqyasida inqilab xaraktérliq özgirish peyda qildi. Shuning bilen dewr tereqqiyatining dunyadiki herqaysi milletler yéziqigha bolghan telipimu künsayin küchiyip bardi. Buning türtkiside sharaiti piship yétilgen milletler arqa-arqidin öz yéziqlirini kompyutér téxnikisi bilen birleshtürüp, yéziqning uchur dewridiki özgiche ünümidin téximu yaxshi paydilinishqa bashlidi. Uyghur yéziqini kompyutérgha tonutush we uni kompyutérgha kirgüzüp xizmet qilish ishi gerche aldinqi esirning 80- yilliridila bashlinip, köpligen netijiler qolgha keltürülgen bolsimu, bu sahediki netijiler asasen yéziq bir terep qilish sistémisi bilenla cheklinip qalghanidi. Uning üstige uyghurche yumshaq matériyallarda oxshash ölchem qollinilmighachqa, yeni ölchemlik herp nusxiliri, xet shekilliri we kodi barliqqa kelgen bolsimu, shirket we shexslerning mehsulatlirida birtutash qollinilmighachqa, bu yumshaq matériyallar bir-birini qollimay kompyutér we uchur téxnikisining her sahe xizmetlirimizdiki rolini belgilik cheklep kelgenidi. Uyghur tilidiki uchurlarni yuqiri pen-téxnika wasitiliri we bazar igilikide téximu ünümlük tarqitish üchün hazir bezi shexsler, shirketler we ayrim uyghurche tor béketliri özlirining mehsulat namliri, marka namliri, tor béket isimliri, tor uchurliri qatarliqlarni uyghur yéziqigha qoshumche qilip, qéliplashmighan latin herpliri bilen ipadilep yetküziwatidu (mesilen: Qinnuri, HANATLAS, www.xabnam.com, ALDOS, IHLAS... Dégendek). Nöwette jem'iyitimizde uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadileshning birnechche xil layihisi qismen sahelerde qolliniwatqan bolsimu, emma bu layihining til-yéziq xizmiti organliri teripidin birlikke keltürülgen yerlik yaki döletlik ölchimi, xet shekli, herp nusxiliri, imla qaidisi bolmighachqa, yézilishi her xil, herp shekillirimu qalaymiqan bolmaqta.

Shinjang uniwérsitéti pen-tetqiqat xizmitining éhtiyajigha asasen 2000- 2001- yilliri shinjang uniwérsitétida birqanche qétim aptonom rayonimizdiki munasiwetlik til-yéziq xadimliri, kompyutér mutexessisliri qatnashqan ilmiy muhakime yighini uyushturup, muzakire, muhakime arqiliq bu mesile toghrisida melum ortaq xulasimu chiqarghanidi. Emma türlük obyéktip sewebler tüpeylidin uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisi ilmiy we téxnikiliq jehettin hazirgha qeder birlikke keltürülmigenidi. Shundaq bolsimu, jem'iyitimizdiki her sahe kishiliri, bolupmu bir qisim yashlar birqanche yürüsh atalmish ‏«uyghur latin yéziqi» we «uyghur kompyutér yéziqi‏» ni (bundaq atash toghra emes) teshwiq qilmaqta we zörür bolghan ayrim sahelerde qollanmaqta. Mana bu ehwallar bizdin uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadileydighan yuqiriqidek usullarni qéliplashturush we ölchemleshtürüshning zörürlükini jiddiy telep qiliwatidu. Bu xil zörüriyet türtkiside, komitétimiz jem'iyet tekshürüsh we ammidin pikir élish arqiliq munasiwetlik rehberler we organlargha bu xizmetning muhimliqini tonushturdi. Döletlik til-yéziq xizmiti komitéti qatarliq organlar bu ishqa köngül bölüp, qollap-quwwetlidi. Netijide uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisini tüzüp chiqish xizmiti döletlik tetqiqat témisi süpitide komitétimizning xizmet küntertipige kirgüzüldi (bu témining testiq nomuri: MZ115—68). Nöwette komitétimizdiki munasiwetlik kespiy xadimlar etrapliq tekshürüp tetqiq qilish, nezeriye jehette delillesh we emeliyettin ötküzüsh arqiliq uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisini tüzüp chiqip köpchilikke sundi. Shuni eskertimizki, bu layihe peqetla bir tetqiqat netijisidinla ibaret bolup, oni zörür tépilghan ayrim sahelerde bir xil yardemchi wasite süpitide qollinishqila bolidu, hazirqi uyghur yéziqining ornida ishlitishke hergiz yol qoyulmaydu.
3. Bu layihidiki herplerning nami, shekli we sani, shundaqla uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadileshtiki ilmiy we téxnikiliq asaslar
Tekshürüp tetqiq qilish arqiliq kishiler ishlitip birqeder adetlen'gen, uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh ülgiliridin paydilinip, özimizning töwendiki layihimizni otturigha qoyduq. Bu layihidiki herplerning nami, sani we élipbe tertipi uyghur yéziqidiki herplerning nami, sani we élipbe tertipi bilen oxshash. Bu layihide herplerning peqetla basma nusxisining chong, kichik shekilliri qobul qilindi. Bu layihe uyghur tilining fonétikiliq alahidiliki we uyghur yéziqining ilmiylik prinsipige asasen kompyutérning kunupka taxtisidiki in'glizche 25 (jem'iy 26 herp bar) herp we kéngeytilgen rayondiki qismen latin herpliri asasida, uyghur tilidiki bir tawushqa bir herp bolush telipi boyiche békitildi.
Bu layihining élipbe jedwéli

Ilmiylik jehette:
Bu layihide uyghur yéziqining herp belgileshtiki asasiy prinsipi bolghan bir herp bir tawushni ipadilesh nishani emelge ashuruldi.
Téxnikiliq jehette:
1) Bu layihide uyghur yéziqidiki 32 herpning 29 i kompyutérning kunubka taxtisidiki 25 latin herpi bilen ipadilinip, qalghan üch herp (ö, ü, é, yeni Ëë, Üü, Öö) latin herplirining kéngeytilgen rayonidin tallandi.
2) Bu layihidiki «a, e, b, p, t, j, ch, x, d, r, z, s, sh, gh, f, q, k, g, ng, l, m, n, h, o, u, ö, ü, w, é, i, y» qatarliq 31 tawushni
«Aa, Ee,Bb, Pp, Tt, Jj, CH ch, Xx,Dd, Rr, Zz, Ss, SHsh, GHgh‏, Ff, Qq, Kk, Gg, NGng, Ll, Mm, Nn, Hh, Oo, Uu, Öö,Üü, Ww, Ëë, Ii, Yy»
Qatarliq latin herpliri bilen ipade qilish xelq'aradiki köp tillarda birqeder qélipliship birlikke kelgen bolghachqa, bu herpler bilen yuqiriqi tawushlar ipade qilindi. Bundaq bolghanda bizning latin yéziqini qollinidighan bashqa tillarni öginishimizge, bashqilarningmu uyghur tilini öginishige melum jehettin yardimi bolidu.
3) «Ch» bilen «gh» tawushi uyghur tilida nisbeten köp qollinidighan tawush bolsimu, «ch» tawushi üchün «CH,ch» qoshma herpi, «gh» tawushi üchün «GH,gh‏» qoshma herpi yasaldi. Chünki yéqinqi yillardin buyan kishiler uyghurche tékistlerni latinche herpler bilen ipadiligende, «ch» we ‏«gh‏» tawushlrini «CH,ch» we ‏«GH,gh‏» qoshma herpi bilen ipade qilishqa adetlendi. Uning üstige xelq'aradimu yuqiriqi belge bilen‏ bu ikki tawushni ipade qiliwatidu. Shunga biz adet küchige hörmet qilghan we xelq'ara bilen birdeklikni saqlighan asasta mushu qoshma herplerni talliduq.
4) Bu layihide ‏«j‏» üzük tawush herpi üchün ‏«ZH,zh‏» qoshma herpi yasaldi. Chünki ‏«j‏» uyghur yéziqida intayin az ishlitilidighan herp bolghachqa, uninggha qoshma herp yasalsa, imla we teleppuzda bashqa herpler bilen toqunushmaydu.
5) Uyghur yéziqidiki ‏«ö, ü, é‏» herpliri üchün latin herplirining kéngeytilgen rayonidin ‏«Ëë, Üü, Öö» herplirini talliduq. Chünki xelq'araliq transkripsiyide we bashqa bezi yéziqlarda bu herpler bilen yuqiriqi tawushlarni ipadilesh adet bolghan.
Bu layihidin örnek
Yëqinda, bir zhurnaldin ëlimizning melum bir ölkiside yüz bergen ajayip tesirlik bir hëkayini oqup, ümidning adem üchün hemmidin muhim orunda turidighanliqini hës qilghandek boldum .

Aldinqi esirning 70-yillirida ëlimizning melum ölkisidiki chet, taghliq bir bazarda bir dëhqan ghelite bir xil këselge giriptar bolup qaptu. Dëhqanning kësilige nahiye we bazardiki doxturlar hëch amal qilalmaptu. CHünki, ular ezeldin bundaq këselni uchritip baqmighaniken, shuning bilen dëhqan ölkilik dohturxanigha bëriptu. Doxturlar uning kësilini tekshürüp körgendin këyin intayin heyran qaptu. CHünki, uning kësili az uchraydighan kësellik iken. Uni chet’eldin import qilin’ghan bir xil dora bilenla dawalighili bolidiken, lëkin tüp yiltizidin yoqatqili bolmaydiken, uning üstige bu xil këselge giriptar bolghan kishi köp bolghanda aran bir yërim yilla yashiyalaydiken. Tëximu epsuslinarliq yëri, bu dëhqan ölkilik dohturhanigha ketkende, uning yurtida yene alte adem bu xil këselge giriptar bolghan iken. Ularning hemmisi ghurbetchilikte kün ötküzidiken, hetta ölke merkizige bërishqa këtidighan yol kirasighimu chiqinalmaydiken.
4. Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisining qisqiche imla qaidisi
Uyghur yéziqidiki herplerni latin herpliri bilen ipadilesh layihisining imlasini hazirqi uyghur yéziqining imla qaidisi boyiche qollinishqa we qéliplashturushqa toghra kélidu. Mushu zörüriyettin bu layihiningmu qisqiche imla qaidisi tüzüp chiqildi.
Bu layihining imla qaidisi omumiy jehettin hazirqi uyghur yéziqining imla qaidisi bilen oxshash. Emma hazirqi uyghur yéziqining herpliri, yézilish yönilishi bilen latin yéziqining herpliri we yézilish yönilishi oxshash bolmighachqa, uyghur yéziqida yézilghan tékistlerni bu layihe bilen ipade qilishqa toghra kelgende (yaki eksiche bolghanda), bezibir imla mesililirige yoluqushimiz tebiiy. Yuqiriqidek mesililerni toghra bir terep qilish üchün bu qisqiche imla qaidisi tüzülüp, perqliq nuqtilar körsitildi.
Bu layihining imla qaidisi bilen hazirqi uyghur yéziqining imla qaidisi otturisidiki perqlinidighan nuqtilar töwendikiche:
1) Söz terkibide aldinqi boghum üzük tawush bilen ayaghliship, kéyinki boghum sozuq tawush bilen bashlan'ghan bolsa, bundaq boghumlarni aldinqi boghumdin ayrish üchün aldinqi üzük tawushning ong terep yuqirisigha boghum ayrish belgisi«’» qoyulidu.
Mesilen:
tash'eynek, tel'et, qel'e, sen'et, ün'alghu, kir'alghu, yen'en, chang'en...
2) Söz terkibide ikki boghumgha tewe «n» bilen «g» we «n» bilen «gh» herpliri qatar kélip qalghanda, bularni bir-biridin ayrish üchün aldinqi boghumdiki «n» tawushining ong terep yuqiri qismigha boghum ayrish belgisi «’» qoyulidu.
Mesilen:
ten'ge, kün'ge, ögen'gen, qilin'ghan, qamchilan'ghan
3) Jümlining bash herpi chong herp bilen yézilidu.
Mesilen:
(1)Misir tarixida ular‏» sikoslar‏ «dep atilidu ....................................
Ariyanlarning bundaq zor türkümde köchüshini zadi nëme keltürüp chiqardi?
(2) Jem'iyette xilmuxil kesp mewjut, muhimi kespni toghra tallash.
4) Kishi isimliri, yer-jay namliri, her xil marka, mehsulat namliri, lozunka, mawzu, idare-organ, teshkilat namliri qatarliqlarni bu layihe bilen yézishqa toghra kelse, bu sözlerning bash herpi chong herp bilen yézilidu yaki hemme herplirini chong herp bilen yazsimu bolidu.
Bash herpi chong yézilghanliri:
Yüsüp Xas Hajip, SHinjang Uyghur Aptonom Rayoni, Birleshken Döletler Teshkilati, Mehmud Kashigheri Tughulghanliqining Ming Yilliqini Tebriklesh Yighini, SHinjang Xelq Neshriyati
Hemme herpliri chong yézilghanliri:
YÜSÜP XAS HAJIP, SHINJANG UYGHUR APTONOM RAYONI, BIRLESHKEN DÖLETLER TESHKILATI, MEHMUD KASHIGHERI TUGHULGHANLIQINING MING YILLIQINI TEBRIKLESH YIGHINI, SHINJANG XELQ NESHRIYATI...
5) Herp boyiche qisqartilghan sözler chong herp bilen ulap yézilidu.
Mesilen:
SM---santimëtir, BDT----- Birleshken Döletler Teshkilati
JXI---Jamaet Hewpsizlik Idarisi, SHUAR--- SHinjang Uyghur Aptonom Rayoni
6) Boghum boyiche qisqartilghan sözlerning birinchi herpi chong herp bilen yézilidu.
Mesilen:
Obkom--- Oblastliq Komitët, Partkom---- Partiye Komitëti
7) Paragraf belgisi sandin kéyin yézilidu. Paragraf belgisidin kéyin chékit qoyulidu.
Mesilen:
1§. 2§. 3§. 4§. 5§. 6§. 7§.
8) Tinish belgiliridin soal belgisi «?», pesh «,», chékitlik pesh «;» ler bu layihining yönilishi boyiche qollinilidu.
5. Bu layihidiki herplerning kunupka taxtisigha jaylishishi
Bu layihidiki in'glizche kunupka taxtisida bolmighan «ö, ü, é» (Ü, Ö Ë,) qatarliq üch herpning kunupkidiki orni we kirgüzüsh usuli töwendikiche:
In'glizchining xelq'arliq kirgüzüsh usuli (English international key board layout, 美国英语__国际) ni qachilap, tallighandin kéyin «ö, ü, é» (Ë,Ü,Ö) herplirini töwendiki birikme kunupkilarni bésish arqiliq chiqiralaysiz.
Shift+"+U
Shift+"+E
Shift+"+O
6. Uyghur yéziqidiki tékistler bilen latin herpliri arqiliq ipadilen'gen tékistlerni bir-birige aylandurush yumshaq matériyali
Bu yumshaq matériyal uyghur yéziqida yézilghan tékistlerni latin herpliri bilen ipade qilishta yaki latin herpliri asasidiki bu layihe bilen yézilghan tékistlerni uyghur yéziqigha aptomatik aylandurushta ishlitilidu. Bu yumshaq matériyal tékistlerning meyli qaysi xil herpler bilen ipade qilinishidin qet'iynezer imlaning toghra, tinish belgilirining jayida qoyulushini telep qilidu. Shundaq bolghandila bir-birige aylandurulghan tékistning toghriliqigha kapaletlik qilghili bolidu.

DAWAMI...

Muqumluq hemmini bésip chüshemdu?

Eng chong tehdid jemiyet dawalghushi emes, belki jemiyet halakiti
(uyghurbizning xenche tor betiding terjime qilindi)
Aptori: Sun liping (chingxwa uniwersiti jemiyetshunasliq pakoltitining pirafisori).
Bu chaplima bir munaziridur, munazirining asasi mezmoni zhonggwogha kélidighan eng chong tehdid jemiyet dawalghushi emes, belki jemiyet halakiti. Bu bir deslepki xiyal, dawamliq tüzitilwatidu. shunga köpchilikning köprek pikir qatnashturushini ümüd qilimen.
1. Bizning ensirishimiz xata boldimu? Hazir köpchilikning hemmisi jemiyet xarektirlik zidiyet, dawalghush we ammiwi xarektirlik weqelerge köngül böliwatidu. Chünki bu ishqa shunga köngül bölidiki, köpchilik jemiyette chong dawalghush bolishidin ensireydu. Emilyette zhonggwogha kélidighan eng chong tehdid jemiyet dawalghushi emes, belki jemiyet halakitidur.


Eng chong tehdid jemiyet dawalghushi emes, belki jemiyet halakiti
(uyghurbizning xenche tor betiding terjime qilindi)
Aptori: Sun liping (chingxwa uniwersiti jemiyetshunasliq pakoltitining pirafisori).
Bu chaplima bir munaziridur, munazirining asasi mezmoni zhonggwogha kélidighan eng chong tehdid jemiyet dawalghushi emes, belki jemiyet halakiti. Bu bir deslepki xiyal, dawamliq tüzitilwatidu. shunga köpchilikning köprek pikir qatnashturushini ümüd qilimen.
1. Bizning ensirishimiz xata boldimu? Hazir köpchilikning hemmisi jemiyet xarektirlik zidiyet, dawalghush we ammiwi xarektirlik weqelerge köngül böliwatidu. Chünki bu ishqa shunga köngül bölidiki, köpchilik jemiyette chong dawalghush bolishidin ensireydu. Emilyette zhonggwogha kélidighan eng chong tehdid jemiyet dawalghushi emes, belki jemiyet halakitidur.
2. Jemiyet dawalghushi jemiyettiki éghir zidiyetlerning hakimyetke yaki tüzülme xarektirige tesir yetküzishini körsütidu. Jemiyet halakiti bolsa jemiyet jöjeyrilérining ölüshidur, iqtidarning yoqulishidur. Addiraq qilip éytqanda jemiyet dawalghushi saghlam etning zerbige uchurishidur, jemiyet halakiti bolsa ten terkiwi yaki ten höjeyrilérining éghir késelge muptila bolishidur. Féy shyawtong ependimning “jemiyetning yimirilishi” yaki Huntington ependimning “ siyasi halaket” qatarliq ikki uqum bizning bu hadisilerge bolghan közqarishimizni téximu chongqurlashturidu. Elbette bu ikki uqum biz dimekchi bolghan “jemiyetning halakiti” digen uqumgha pütünley oxshumaydu. Lékin kéyinkisi bir qeder yéqin kélidu.
3. Jemiyet dawalghushining eksi elbette muqumluq. Jemiyet halakitining eksi jemiyet saghlamliqi. Elbette bu ikkisi daim munasiwetlik, lékin ikkisini perqlendürüsh kérek. Bu yerdiki mesile daim aldinqisigha xata kokum qilip, kéyinkisige tosalghu bolush. Xuddi bir bimar ösmege giriptar bolup opuratsiyege éhtiyajliq bolsa, doxtur uninggha xata diyaginoz qoyup uningda éghir yürek késili bariken, uni opiratsiye qilghiliq bolmaydu diginidek bir ish.emilyette uningda yürek késili bolmasliqi yaki unchilik éghir bolasliqi mömkin. Bu xil aldinqisigha xata hokum, kéyinkisini dawalashqa tosalghu bulushi mömkin. Emilyette emiyet halakitini yéngish üchün choqum az tola islihat élip bérish kérek, jemiyet muqumsizliqidin qorqup ichige tügülwélish, jemiyet halakitini téximu éghirlashturwétidu.
4. Yéqindiki maqalilérimda men daim tekitlep keginimdek, jemiyette zidiyetler bir qeder köp bolsimu lékin zhonggwoda chong kölemlik jemiyet dawalghushining éhtimali chong emes. Bu mesilege 10 nechche yilning aldidiki maqalilérimda shundaq éytqanmen. Bulturmu jenop shenbisining ikki sanidimu buni tekitlep ötken idim. Ötkenki onnechche yil jeryanida muqumsizliq we xeterni hedidin ziyade yuquri mölcherliwetkechke muqumluq hemmini bésip chüshidu idiyesi shekillinip qaldi. Bu xil idiyening tesiride hemme ish muqumluqqa yol bérishi kérek digen weziyet shekilinip qaldi. Netijide nurghunlighan ishlarni ishlesh mömkin bolmay qaldi. Ish qilip bir 365 kün ichide ya undaq ish bolmisa bundaq ish bolup turdi. Bir bir milyard üch yüz milyonluq dölette chong- kichik bala- qazalardin xali boghili bolmaydu. Undin bashqimu konturolsiz qalghan hoqoq ammiwi weqelerni üzlüksiz peyda qilwatidu(mesilen guyjuning tongren rayunida yéqinda yüz Bergen ammiwi weqemu hökümetning ammining köngül échish paaliyetlérini heddidin ziyade chekligenlikidin kélip chiqqan). Mohimi bu mesililerni qandaq pozitsiyede közitishte. Dunyadiki qandaqla bir dölet bizge oxshash muqumsizliqni izdse, hemmisi tapalaydu. Peqet bizdila muqumluq hemmini bésip chüshidu, bizdila muqumluq ishxanisi bar.
5. Yéqinqi yillardin buyan jemiyet halakitining iznaléri éniq körinishke bashlidi. Buningdin Eng gewdiliki hoqoqning konturolsiz qélishidur. Ötkenki 30 nechche yilliq islihatta bazar igiliki qélipini shekillendürgen bolsaqmu, hoqoq bashtin axir jemiyetning merkizi bolup keldi. Shunglashqa jemiyetning halakiti ewwal hoqoqning konturolsizliqida körüldi. Chiriklik uning tashqi körinishidur. Men dimekchi bolghan hoqoq konturolsizliqi: hoqoqning sirttin konturolsiz qélishi bolmastin, belki ichki jehettinmu konturolsiz qélishidur. Burun sirtqi konturol bolmisimu, lékin ichki jehette konturolluq bar idi. Hoqoq asasi ajizlashti. Shuning bilen buyruqlar jongnenheydin chiqalmaydu deydighan gep peyda boldi. Yerlik hoqoq we saheler hoqoqi yuquridin kontirolsiz, töwendin nazaretsiz qaldi. Yene kélip tengpunglashturghuch küchmu yoq, mana bu hoqoqning yimirilishidur. Emeldarlar mesoliyetsizliki, emel we emelining ösishi üchün hetta tüzülmining menpetinimu qurban qilish(jemiyet menpeti uyaqta tursun) halléri körildi. Bu xil weziyette chiriklik kontirolsiz hetta tüzesh mömkinsizliki körildi.
6. Bu xil jemiyet halakiti jemiyitimizning herqaysi orunlérighiche yamridi. Yushurun qaydiler hemme jayni qaplidi, hetta eqelli emeldarliq adem bolush yoli bolup qaldi. Buni Wu si ependim nahayti toghra mulahize qildi. Jemiyetning eng töwen ölchimi buzuldi, exlaq yimirildi. Qudretlik nep alghuchilar gurohi héchnimidin tep tartmaydighan bolup ketti, jemiyette chéchilangghuluq körilishke bashlidi. Nep alghuchilar gurohi tep tartmaydighan blup jemiyette adaletsizlik ewj aldi. Kesip exlaqining buzulishi adettiki ishqa aylinip qaldi. Pütkül jemiyet uchur séstimisi yalghanchiliq bilen toldi. Uchur istatiska saxtilashti. Kent yézini aldaydighan, yéza nahiyeni aldaydighan ehwal merkezgiche dawamlishish, hökümet istatiskisidinmu emeli ishqa aylinip qaldi.
7. Ijabi jemiyet tunushi we jemiyetning uyushush küchi üzliksiz töwenlidi. Ywenshyaw bayrimi merkizi tilwiziye istanisida ot apiti yüz bérip nechche yüz milyon ziyan boldi, lékin torda yenila xoshalliq, qayghudin eser yoq. Bu qayghuluq ishtin melum derijide xoshalliq purap turatti. Beziler bu soghuqqanliqning ipadisi dise, beziler emdi millitimizni qutqazghili bolmaydu diyishti. Beziler shu köyip ketken nechche yüz milyonda siningmu bir kishlik heqqing bar emesmu dep sorashti(merkizi tilwiziye istanisi nimila bomusun dölet mülki emesmu). Bu ishtin men 80-yilléri shényangda yüz Bergen ot apitini eslep qaldim. Shu chaghda nurghun kishiler chong kuchuda yighlap kétishken idi. Hazir döletchilik noqtisidin qandaq chüchendürimiz ? bu zadi nediki mesile? Dimek biz bu jemiyetni yene étirap qilimizmu yoq ? shényangdiki ot apitide köyüp ketken nersiler bizning deydighan köz qarash bar idi, shunga kishiler yighlighan. Bu qétim merkizi tilwiziye istanisida köyip ketken nersilerni kishiler köyse köymemdu… beribir köyip ketmigen teqdirdimu yep tügitidu diyishti. Bu yerde körsitilgen yiyish elbette omomningkini yep-ichishni körsitidu. Yene beziler mushu qurghaqchiliq apiti bolwatqan chachda ot üchürish üchün ishletken sughu ichimiz aghridi diyishti. Dimek bu sözlerning keynide kishilerning bir xil yiraqlishish tuyghusi bar. Ish qilip kishilerde bu nersiler “biz”ning emes “ular"ning deydighan qarash bar. Buning özi bir yatlishish, bu xil köngildiki yatlishishni qurulmidiki yatlishish keltürip chiqarghan.
8. Jemiyet uzaqni körerlik iqtidarini yoqatti. Hoqoq, bayliq üstige qurulghan kapitalizim yéqinnila köridu. Ular Burunqi padishahlardek kelgüsi ewladlarning mesolyitini öz üstige almaydu. Yaki bolmisa ularda aqsüngeklerdek alijanapliq yoq. Hazir jemiyitimizde köz aldidiki ishlarni köptüridighan, kelgüsige xamushluq qilidighan xahish mewjut. Köz aldidiki mesililerge nahayti chaqwaqap kétidighan, kelgüsige köngül bolmeydighan ishlar mewjut. Bu hem tüzülme xarektirlik ishqa aylinip qaldi. Bayliq we muhit mesililérini arqigha sörigidek bolse sörewatidu. Xendende on yilda yette sheher bashliqi almashti. Birsi kélse kütiwalghan, birini uzatqan..kelgüsi iz basar terbiylimise bolmighan, hemmisining közi aldidiki hoqoq we neptila, heqiqi ish béjirdighan’gha waqit yoq.
9. Chiriklikke qarshi turushni nime üchün ünümlik élip barghili bolmaydu? Chünki buningda yenila nep alghuchilarning tengpungluqi közde tutuldi. Chiriklik qoqunushluqmu yaki chiriklikke qarshi tedbirlerni jemiyetke murajet qilish qorqunushluqmu？uzun yillar boldi chiriklikke qarshi turush toxoni öltürip maymun’gh ibret qilishtin nérigha ötelmidi, mahiyetlik ilgirlesh bolmidi. Jemiyetke murajet qilinmidi.
10. Nep alghuchilarni qoghdash nahayti tes ish. Lékin biz nurghun bayliq we zéhnimizni bu ishqa serip qilduq. Nep alghuchilarni qoghdash üchün söz erkinlikini boghmisa bolmaydu. Oylap baqayli shu söz erkinlikini bésish üchün biz nechchilik bayliq we zéhni küch serip qilmuduq. Nep alghuchilarni qoghdash üchün démgiratiyedin aylinip ötmisek bolmaydu, démgiratiyenin bésish üchün biz qanchilik küch ishlitip nurghunlighan neziryelerni toqup chiqmiduq. Yene biz nep alghuchilarni qoghdash üchün ammining heqliq menpetini bésip, qanchiligen ammiwi weqelerni peyda qilmiduq…yene kélip bu mesililerni hel qilish üchün qanchilik küch serip qilmiduq. Nep alghuchilarni qoghdash üchün bashqa döletlerning chiriklikke qarshi turushtiki nurghunlighan ünümlik tejirbilérini ishletmey shu qalaq heketlerni élip barduq, buninggha qanchilik bayliq we zihni küch ishlettuq. Bilishimiz kérekki hem nep alghuchilarning eng chong menpetini qoghdash hem jemiyetni normal yürüshtirish besi müshkül. Eng mohimi nep alghuchilarni qoghdash üchün belkim téximu chong bedellerni töleymiz. Nime üchün awam qimmet qarishini tenqid qilimiz？chünki démgiratiye üchün, emilyette démgiratiye nep alghuchilargha tehdid élip kélidu, démgiratiyeni tenqid qilish asan emes, kishilerge yaqmaydu. Shunga awamning qimmet qarishini tenqid qilimiz. Étiqad yimirilgen, exlaq chüchkünleshken bu weziyette bu tenqidlerni chüchinishke bolidu. Nep alghuchilarni qoghdash üchün shundaq qilmaymu bolmaydu.
11. Jemiyet halakitini keltürip chiqiridighan asasliq sewep hoqoq bayliq kapitalizimi. Burun nurghun kishiler hoqoq bilen bazarni bir-biri bilen qeti chiqishalmaydighan reqipler dep qarighan idi. Lékin hazir bu ikkisi zhonggwoda birlshti. Halbuki burun kishilerning qarishida ikkisi toy qilsa bolmaydu dep qaralghanlar toy qildi. Hetta toy qilipla qalmastin ular nahayti obdan ütiwatidu. Burun baza igilikide hoqoq aqmaydu dep qaralghan, lékin hazir bazar igilikide hoqoq téximu chong sehnige ige boldi. Bazar hoqoq arqiliq rol oynaydighan bazar, hoqoq bazarda rol oynaydighan hoqoq boldi. Uning üstige hoqoq bazar arqiliq téximu chong pursetke ige boldi hem bahasi chiqti. Mana bu biz yüzlinishke tigishlik mesile. 2002- yili men chak ketken jemiyet digen uqumni otturgha qoyghan. Hoqoq kapitalizimi astida shekillen’gen nep alghuchi guroh “biz”we“ular”ni shekillendüridu. Bu xil ayrilish köghülning bülinishini keltürip chiqiridu.
12. Hoqoq pul birliki sharaitidiki zhonggwo idiyelogiysi. Hoqoq pul birlikige nisbeten, hem hoqoqni qéliplashturush hem bazarni qéliplashturush kérek. Eng mohimi bu ikkisining baghlinishini üzüp tashlash kérek. Maw yüshi ependim éytqandek puli barlarda hoqoq bolmasliq, hoqoq barlarda pul bomasliq ishqa ashurulush kérek. Bilishimiz kérekki hoqoq pul birliki asasi mesile. Lékin buning eksiche hoqoq bilen pul bir aile qurdi. Yene kélip öz künini intayin yaxshi ötküzwatidu. Buning bilen solchilar we ongchilar shekillendi. Bir terep bu ailining éri obdan adem, xotuni eski dise. Yene bir terep yaq xotuni obdan, éri eski deydu. Hem toxtumay talishidu, lékin u ikkisi künini shundaq yaxshi ötküzwatidu.
13. Idiye xataliqi seweplik türlik “muqumluq” tedbirléri jemiyetni saghlamlashturush islahatlérini élip bérishqa yol qoymaywatidu. Netijide jemiyet téximu bek halaketke yüzlinwatidu. Jemiyet dawalghushigha muqumluq bilen yetkili bolar, lékin jemiyet halakitini tüzimek undaq asan emes. Filippin bashqani Estrad chirikliship texttin chüshkende Amirkining bir teshwiqatida bu döletning puxraléri chiriklik bu jemiyetke ekelgen ziyan üchün yüz yil bedel töleydu digen. Chiriklik bir xil turmush usoligha aylanghanda, chiriklik hemme intildighan hem hemme érishken chaghda, bu jemiyetning shekli özgergen bolidu. U chachda tarix muqumluq hemmini bésip chüshidu digendin, hemmini weyran qilidu digenni uqumni ispatlaydu. Bu xil qétip qalghan muqumluq hemmini bésip chüshidu neziryesi, bu döletni saghlamlashturush xiyallérini bix halitide yoqqa chiqiridu.
14. hoqoq pul birliki shekillendürgen chiriklik zhonggwo jemiyitining tereqiyat yolini burmiliwetti. Bultur islahatning 30 yili eslide xelq islahat toghruluq xulase we qayta oylunishni kütken idi. Ejeplinerliki addi medhiye we qéliplashqan sözler bilen bu purset ötip ketti. Bu dimek biz emilyetni sözlesh we islahatqa yüzlinishtek iradimizni yoqattuq. Emilyette islahat men 2005-yilléri bezi maqalilérimda éytqandek bayliq bulash jéngige özgürip ketti. Islahatqa bolghan ortaq qarash weyran boldi. Sewep nime? Sewep, islahat nep alghuchilar gurohining qélipigha chüshüp qaldi. Heqiqi islahatchimu bu xil iskenjidin qutulushqa amalsiz. Bu xil sharaitta islahatni burmilaydighan tüzüm shekillendi. Hazir islahatning muddasi toghra bolsimu netijisi yenila yaxshi bolmaydu.
15. Emilyette zhonggwo islahati beziler digendek undaqla yaxshi emes, yene shundaqla beziler éytqandek unchiwala nacharmu emes. Men ezeldin iqtisadning uchqandek tereqqi qilishini we xelqning maddi turmushining yaxshilinishini islahattin körip baqmidim. Emilyette birer chong tebi apet bolmisila iqtisad digen tebi tereqqi qilidu. Beziler hazirqi turmushni 30 yil burunqigha sélishturidu, hem bu islahatning netijisi deydu. Emilyette bu texnikining ösishi netijisidiki normal tereqiyat amilidin bashqa tughut nisbitining chüshishidin kelip chiqqan kishi béshi otturche kirimning éshishidur. Mundaqche qilip éytqanda islahat pilanliq tughutning paydisini kördi hem échiwétishning paydisin kördi. Bu diginim islahatni inkar qilghinim emes belki islahatqa nisbeten ilmi pozitsiye tutushtur. Islahatning esli meqsidi bir shekli özgergen jemiyettin normal jemiyetke özgertip, insaniyet medinyitige jipsilashturushtin ibaret. Bazar igiliki buning ichidiki bir qisimdinla ibaret. Emilyette bumu téxi axirlashmidi, belki yéqinqi yillardin buyan keynige chikinip ketti.
16. zhonggwo islahatining tebiliki yiterlik emes. Islahatning bashlinish noqtusidin qayta oylan’ghinimizda biz bezi mesililerni qayta tunup yitimiz. Zhonggwo islahati eslide iqtisad berbat bolay digende élip bérilghan emes. Islahatning bashlinishi bir nechche xil küchning birlishishidin bolghan. Buning ichide awamning iqtisadi ehwalini yaxshilashmu bar, ziyalilarning bu ehwalilarni özgertish arzusimu bar, emilyette medinyet inqilawida hoqoqtin ayrilip qalghanlarning qayta hoqoqqa qaytish arzosi eng küchliki idi. Bular ikki xil kishiler idi. Bir xili medinyet inqilapidin burunqi waqitqa qaytishni ümüd qilghuchilar, yene bir xili bu pursettin paydilnip yéngi bir xil medinyetke kéchish arzosidikiler. 80- yillarning béshida islahat bu kishilerning konturolliqida idi. Ular medinyet inqilapi yilléridiki waqitlargha sélishturghanda özlérige qattiq ishench bar idi. Mushu ishench 80-yillardiki échiwétishni élip keldi. Biraq bu xil échiwétish islahatning özidiki kemchiliklerni yushurup qalghan bolsimu yéngi medinyetke yüzlinish nishani emelge ashuralmidi.
17. muqumluq alliqachan nep alghuchilarni qoghdaydighan bir xil wastage aylinip qaldi.







DAWAMI...

Zhonggoning siyasi weziyiti we mining arzoyum

Zhonggwo siyasitidiki bu 30 yilni men “siyasi tereqiyat”dep atap “siyasi islahat “ atimidim. Nimishqa siyasi tereqiyat bolidu? Chünki siyasi ilimda siyasi tereqiyat bilen siyasi islahat oxshumaydu. Siyasi tereqiyat özining hem jemiyetning tengshishi arqiliq élip bérilghan yaxshi yönilishlik izchilliq herkitini körsitidu. Siysi islahat bolsa siyasi séstimining nuqsanlérini késip éliwétishni körsitidu. Yeni hakim siyasi guroh pilanliq halda siyasi séstimini özgertishini körsitidu. Siyasi islahat siyasi tereqiyatning bir xil shekli bolup uning yene bir xil shekli siyasi inqilaptur. Men otturgha qoymaqchi bolghan siyasi tereqiyat adettiki éytilip kéliwatqan uqum bilen oxshumaydu. Men dimekchi bolghunum siyasining tebi özgirishi bolup u siyasi isalahatqa oxshash küchlik jeryan konturolliqini tekitlimeydu. Shundaq diyishke boliduki men dimekchi bolghan “siyasi tereqiyat“ “siyasi özgirish“ning özidur. Biz bügün dimekchi bolghan ish Zhonggwo siyasitide 30 yilda zadi nimeler özgerdi? Nimeler özgermidi? Nimishke bundaq özgiridu? Bundin kiyinki yönilish qeyer? Digen mesilidur.


Zhonggoning siyasi weziyiti we mining arzoyum
Aptori: Yü JyenRong
2008-yili 9- ayning 9- küni ottura tüzlenglik texnika ali oquli insaniyet ilmi sehnisidiki körkemsöz.
Merhaba! Köpchilik. Aldi bilen bu yerde olturghan oqutquchi we oqughuchilargha teshekkür! Eslide men 4- ayning 22-23- künléri dölitimizdiki bu eng chong insanshunasliq sehniside körkemsöz qilmachi idim, kiyin bir yighin ishi bilen keynige sürilip 5- ayning 26-27- künlérige özgertildi. Oylimighan yerdin 5- ayning 12- küni SiChwende yer tewrep, jemiyet tekshürishi üchün kétip qaldim. Ikki qétim wedemge xilapliq qilip bek xijalet boldum. Hetta emdi bu sehnide sölesh manga ikkinchi nisip bolmas dep oyludum. Shunglashqa 9- ayning 1- küni teshkilligüchi Gwo Méy ustaz mini teklip qilghanda men heyranliq hés qildim. Men bu yerde sehne teshkilligüchiléri we sawaqdashlargha yene bir qétim teshekkür éytimen. Tünögün men “ amiwi weqeler we inaq jemiyet” digen mawzoda sözligen idim. Bügün “ zhonggwoning siyasi tereqiyatidiki 30 yil: özgürish, nuqsan we nijat yoli“ digen mawzoda sözleymen. Men eslide oquldikilerning köpi tibabet ögen’güchiler, bundaq qamlashmighan sözni anglashqa anche jiq adem kelmeydu dep oylighan idim, ejeplinerliki shunche chong meydan toshup kétip, öre turghanlar we yerdila olturghanlar turuptu, buningdin men tolimu hayajanlandim hem bésim hés qildim. Zhonggwoning siyasi weziyitige yüzliniwatqan bunche köp oqutquchi we oqughuchilar tariximizdiki tibabet sahesidin chiqqan ikki dangliq shexsni esletti. Uning béri tibbi doktor Sun ZhongShen, yene béri büyük edip Lu Shün. Shunga olturghanlarning ichidinmu kelgüside insanshunasliq ilmidiki nopozluq shexslerni chiqmaydu digili bolmaydu.
Nime üchün Zhonggwoning siyasi tereqiyatining 30 yili deymiz? Yéqinda nurghun mulahize yighinléri boldi, lékin nurghunléri iqtisadi islahatlar toghruluq, siyasi islahat toghruluq élip bérilghanléri nahayti az. Menche buning asasi sewebi mundaq ikki xil: biri siyasi bek nazuk ish, ish epleshmise xataliq sadir bolidu. Ikkinchidin 30 yildin buyanqi siyasi islahatqa pikir birdek emes. Bezi emeldarlar we ilim ehliléri siyasi islahatlarda netije körinerlik, sotsiyalizimning ewzelligi künséri gewdilinwatidu dep qaraydu. Yene bir qisim ilim ehliléri hazirqi nurghun nuqsanlar siyasi islahat élip bérilmighachqa körilmekte dep qaraydu. Bu munberdikiler sezgürliktin qorqmaydu. Hem menimu munaziridin qorqmaydu qarap mini bu témida sözleshke teklip qildi.
Zhonggwo siyasitidiki bu 30 yilni men “siyasi tereqiyat”dep atap “siyasi islahat “ atimidim. Nimishqa siyasi tereqiyat bolidu? Chünki siyasi ilimda siyasi tereqiyat bilen siyasi islahat oxshumaydu. Siyasi tereqiyat özining hem jemiyetning tengshishi arqiliq élip bérilghan yaxshi yönilishlik izchilliq herkitini körsitidu. Siysi islahat bolsa siyasi séstimining nuqsanlérini késip éliwétishni körsitidu. Yeni hakim siyasi guroh pilanliq halda siyasi séstimini özgertishini körsitidu. Siyasi islahat siyasi tereqiyatning bir xil shekli bolup uning yene bir xil shekli siyasi inqilaptur. Men otturgha qoymaqchi bolghan siyasi tereqiyat adettiki éytilip kéliwatqan uqum bilen oxshumaydu. Men dimekchi bolghunum siyasining tebi özgirishi bolup u siyasi isalahatqa oxshash küchlik jeryan konturolliqini tekitlimeydu. Shundaq diyishke boliduki men dimekchi bolghan “siyasi tereqiyat“ “siyasi özgirish“ning özidur. Biz bügün dimekchi bolghan ish Zhonggwo siyasitide 30 yilda zadi nimeler özgerdi? Nimeler özgermidi? Nimishke bundaq özgiridu? Bundin kiyinki yönilish qeyer? Digen mesilidur.
Bérinchi, 30 yilda Zhonggwo siyasiti özgerdimu? Özgermidi?
Mining qarishimche bu 30 yilda Zhonggwo siyasiti “aile bashqurush sheklidik hoqoq yürgizdighan séstimidin” “koliktip bashqurush sheklidiki hoqoq yürgizidighan séstimigha“ özgerdi.
Aldi bilen biz Maw ZéDong dewrige baha bérip baqayli. Bezi kishiler Maw ZeDong dewrini hoqoq merkezleshtürish séstimasi dise, beziler hoqoq qoghdash terepdari séstimasi didi. Beziler yene mustebit séstima didi. Menche “aile bashliqi shekildiki hoqoq séstimisi“. Hoqoq merkezleshtürish séstimisinig töwendikidek mezmonléri bar: 1. u melum bir idiyelogiyeni merkez qilip, turmushning herqaysi tereplérini qéliplashturup, axirqi nishan’gha yitishni mudda qilidu. 2. peqetla birla partiye amamning qizghinliqini we qollishini terghip qilidu. 3. partiye we döletning hoqoqini birla kishi konturol qilidu, u shexisning hoqoqi ömürlik bolidu. 4. partiye hökimet séstimisini yeni armiye, saqchi, uchur, iqtisad, marip qatarliqlarni konturol qilghan bolidu. Hoqoq qoghdash terepdarléri séstimisida bolsa hökümdar küch ishlitish arqiliq hakimyetni igellep, démgirtiyeni özige yépincha qilip, hoqoqni qoghdash shekli bilen döletni bashqurudu. Uning hoqoq merkezleshtürish séstimisidin perqi shuki uningda az tola démgiratiye terkiwi bolidu. Bu xil séstima 19- yüzyilning axiri 20- yüzyilning bashlérida asiya, afirqa, jenobi amirka qatarliq jaylarda bir qeder ewj alghan bolup u bir xil ötkünchi siyasi séstima. Tereqqi qilmighan döletler mejborlash arqiliq siyasini merkezleshtürüp, tertipni saqlap we muqumluqni qoghdap, jemiyetni tereqqi qilduridu.
Hazir bu mesililerni qoyup turup shu chaghdiki Zhonggwo siysiti qaysi tereplerni öz ichige alidighanliqini körip baqayli. Asasen 9 jehetke yighinchaqlighili bolidu: 1. birla partiye hoqoq yürgizidu, köp partiye qatnishidu. 2, partiye bilen dölet birleshtürilgen, partiye hökimetke wekillik qilidu. 3, hoqoq merkezge we eng yuquri hökümdargha merkezleshken bolidu. 4, rehperlik emili ömirlik bolidu. 5, hoqoqning ötkizip bérilishi rehperning békitishi bilen bolidu. 6, siyasi hoqoq asasi qanunning cheklimisige uchurmaydu. 7, siyasi hoqoqning qanuni asasi küch ishlitish shekildiki inqilap. 8, dölet mashinsi we idiyelogiye jemiyetning hemme sahesini konturol qilghan. 9, siyasi seperwerlik arqiliq jemiyet eng yuquri derijide qatnashturulghan. Biz bu xil séstimini yighinchaqlap “aile bashqurush sheklidiki hoqoq merkezleshtürish séstimisi”atiduq.






DAWAMI...

Jemiyet qurulmisining turaqlishishi we iqtidarliq mushtumzorlarning deslepki shekillinishi

Jemiyet qurulmisining turaqlishishi we iqtidarliq mushtumzorlarning deslepki shekillinishi
Aptori: Sun LiPing (ChingXwa ali oqulining jemiyetshunas pirafisori)
Nechche yil ilgiri men Zhonggwo jemiyet qurulmisining özgürish yüzlinishi toghroluq töt mömkinchilik yeni qurulmining turaqlishishi, iqtidarliqlar itpaqi, mushtumzorlar hakimyiti we ghaliplarning héyiqmay yiyishini otturgha qoyghn. Hazirqi ehwalda bu töt xil ehwalning beziléri téximu éniq bolghan beziléri gahida éniq gahida yushurun’ghan. Bu töt yönilish Zhonggwoning kelgüsige nigizdin tesir qilidu. Eger biz Zhonggwoning ötkünchi jemiyitidiki iqtidarliqlarning nuqsanlérini mushundaq bir arqa körinishke qoyup tunusaq, belkim téximu toghra bilishimiz mömkin. (dawami aghdurulidu)


社会结构定型与精英寡头统治的初步凸现

作者：孙立平，清华大学社会学教授

几年前的时候，我曾经提出中国社会结构演变的四个可能趋势，即结构定型、精英联盟、寡头统治和赢者通吃。从今天来看，这四个趋势有的要更为明显，有的若隐若现，但这四个趋势对中国未来走向会有根本性的影响。如果我们将中国转型社会中的精英问题放到这样一个基本的背景中去认识，也许可以把握得更为准确一些。


结构定型


社会结构的定型化不是一种反常的现象而是一种正常的、常规的现象。除非在大的社会变革时期，社会结构的常态是定型的，而不是变动不居的。在成熟的市场经济国家，其社会结构也大体处于定型的状态。只不过在这些国家定型的结构是与较为顺畅的社会流动机制并存的。


就目前开始逐步定型下来的中国社会结构而言，这样的几个迹象是需要给予足够注意的。第一，阶层之间的边界开始形成。最显而易见的是不同居住区域的分离。如果说由居住分区形成的阶层边界是可见的，那么，由生活方式和文化形成的阶层边界则是无形的。但这种无形的边界，不仅可以作为阶层边界的象征，而且，如法国著名社会学家布尔迪厄所说，还是阶层结构再生产的机制。第二，内部认同的形成。阶层内部认同的形成是与阶层之间的边界联系在一起的。因为人们正是从这种边界中萌发“我们”与“他们”的概念和意识的。在1991年，上海市社会科学院曾经对上海市民的阶层意识进行过调查，得出的结论还是“有阶层化差别但无阶层化意识”。而在1996年的武汉进行的调查则表明，绝大多数市民具有阶层认知，其中3/4的人认为自己是处在一个不平等的社会当中。第三，阶层之间的流动开始减少。在80年代，包括在90年代初期，阶层之间的流动是相当频繁的。但到了90年代中后期，情况发生了明显的变化。这种变化的表现之一是社会中门槛的加高。在80年代和90年代初期的时候，只要很小的资本就可以进入一个经营领域。现在的一些大房地产开发商，有的当初就是借几万元钱就进入房地产领域的，而在今天，已经完全没有这种可能。第四，社会阶层的再生产。也就是说，过去人们常说的农之子恒为农商之子恒为商的现象开始出现了。十几年前，我们社会中有了“第二代富人”的说法，近几年中又有了“第二代穷人”的说法，这说明社会地位的继承和世袭的现象开始出现。


从上述几个方面判断，可以确认社会结构的定型化过程已经开始在我们的社会生活中呈现。


随着社会结构的定型，一种影响、左右社会发展进程的机制，甚至扭曲改革的机制已经在开始形成。我们在现实的生活中可以看到这样一种现象：当一种改革措施或一项政策出台前后，社会上特别是知识界往往出现很大的争论，其中的一些争论会带有很强的意识形态色彩，比如改革与保守，左与右等，但在这项措施或政策实施之后，人们会发现，无论这些措施或政策的取向是什么，在利益结果上几乎都没有太大的差别，该对谁有利还是对谁有利，该对谁不利还是对谁不利。即使是那些在价值或意识形态上会有很大差别的措施和政策，其最后的利益结果也还是差不多。在这种现象的背后的，实际上是一种扭曲改革的机制已经在开始形成。由于这样一种扭曲改革的机制的形成，一些旨在促进社会公平的改革措施，往往在实践中收到的是不公平的社会效果。在极端的情况下，就是将改革的措施转化为一种腐败的手段。在最近几年间对改革的反思和有关争论，就是在这样一种背景下发生的。


精英联盟

相对稳定的精英群体的形成，是社会结构定型化的组成部分之一。新时期精英的形成是伴随改革开放和由此导致的社会转型而来，而在社会结构定型化的过程中，精英中不同部分所结成的联盟关系是一个更值得关注的现象。分析一下历史就可以看出，在80年代，当体制外精英刚刚开始出现的时候，曾经使得体制内精英感到极不适应。怀疑和恐惧构成了双方关系的基本内容。当时一些重大事件的发生，事实上与这种怀疑和恐惧是有直接关系的。怀疑和恐惧减少了对话和沟通的可能。


但到了80年代末和90年代初，双方关系已经在开始发生明显的变化，并在此基础上形成复杂的联盟与冲突的模式。在此背景下，体制内精英和体制外精英的关系发生了重要的变化。


在这个过程中，如下的几个因素起到了至关重要的作用。第一，80年代末开始形成的“稳定话语”，形成了经济精英与政治精英联盟的基础。80年代末的事件使双方共同认识到，“不稳定”既不利于统治和权力，也不利于商业活动。因此，保持稳定是双方共同的利益之所在。第二，80年代末、90年代初，在80年代末事件的基本背景之下，中央政府一度采取压制私营、民营和乡镇企业的政策。但在地方利益的驱动下，一些中层政府官员立场鲜明地站在了后者一边，于是有“几不变”政策的出台。由此，在地方和基层的层面上，经济精英与政治精英建立了密切的关系。此后，在“下海”过程中，一些官员或有极强官方背景的人变为商人，促进了体制内与体制外的亲和性。第三，新保守主义的形成，则标志着一部分知识分子对这个联盟的加入。实际上，后来由于政府的政策取向等原因，自由主义（主要是经济学中的自由主义）以更大的规模加入了这个联盟。


值得注意的是，在最近的几年中，在精英联盟不断发育的同时，精英和大众之间的裂痕也在进一步的加深。典型的是对一些改革措施的争论。很难说争论双方谁对谁错，因为这是不同的利益。在最近的几年中，在国企改革、医疗教育改革、房地产热以及其他一些有关改革和社会政策的看法和主张上，精英和民众之间的分歧甚至裂痕已经大大地加深。在网络上，人们可以看到对精英的奚落和羞辱越来越多，而精英本身似乎也变得越来越专横和霸道。当房地产商说，我们是给富人盖房子而不是给穷人盖房子的时候；当北京的出租车公司所有者说，换什么样的车型是我们公司的事情与消费者无关的时候；当有知识精英说普通老百姓反对我的观点恰好说明我正确的时候，我们既可以体会到精英的霸道与专横，也可以体会到精英与大众的裂痕在加深。裂痕的加深会导致“上层阶级化、下层碎片化”的结构形成。而在结构的层面上，则会显现出“上层寡头化，下层民粹化”的特征。应当说，这是值得警惕的趋势。


寡头统治


精英寡头化是资源高度集中和精英力量不受约束的必然结果。在当今世界上，有两个地方的寡头问题成为引人注目的现象。一个是拉丁美洲。拉丁美洲的寡头统治有着复杂的历史原因，其中一个重要背景就是大地产制度。到18世纪末的时候，大地产制已经在拉丁美洲占据了支配地位，大农场主、大牧场主垄断了大部分的土地资源，他们不仅掌握着最多的经济资源，而且对对政治事务有着非常大的影响力。另外的一个地方就是转型中的俄罗斯。俄罗斯的“寡头”主要是由在20世纪90年代私有化过程中迅速暴富起来的大资本家构成。在俄罗斯的私有化过程中，那些控制石油、天然气、钻石、有色金属等重要资源的人逐渐成了经济寡头。俄罗斯众寡头不仅控制着俄的经济，甚至逐渐将触角伸至政治领域，包括垄断、控制和操纵媒体，通过提供赞助等方式左右选举过程，干预决策、立法等，有的还亲自出任政权机关要职。2000年5月，普京就任总统几个月后，便开始对经济寡头进行打击。到目前为止，俄罗斯的寡头力量已经在很大程度上受到了遏制。


最近几年中，有关中国社会中精英寡头化的议论在开始出现。其中所涉及到的主要有如下几个方面。一是在“做大做强”和“抓大放小”战略思想推动下，国有寡头企业凭借垄断优势发育迅速，同时中小企业和个体户大量消失；在一些行业和领域中，资源积聚迅速，如在房地产领域中，“寡头垄断”这个概念已经是众人耳熟能详的“口头禅”；在一些地方，已经形成的政商联盟掌握着行政经济等多方面的权力，在经济社会生活中已经在很大程度上处于不受控制的地位。但同时也要看到，中国转型时期精英联盟的寡头化，与俄罗斯社会中的寡头统治相比，有着明显的不同。中国寡头化精英并没有俄罗斯寡头那样巨大的财产，寡头发挥作用的制度化空间也没有俄罗斯那样大。其实，中国精英寡头的问题之所以凸现出来，与其说是由于其自身的强大，不如说是由于其他群体社会与政治权利的被剥夺以及由此造成的无力状态，以及其权力的靠山。


就现实的情况而言，精英联盟寡头化的结果之一，是侵占了其它阶层的发展空间。这当中有两个迹象是值得警惕的。一是中小企业和个体户生存环境恶化。国家工商总局前几年发布的一组数据表明，1999年我国实有个体工商户3160万户，到2004年这一数字下降为2350万户，6年间净减少810万户，平均每年减少135万户。另外一项研究表明，1994到2004年十年间，全国有770万家个体户消失。相反，垄断行业占有了全民资源，却只向国家交纳所得税，剩下的利润全都留给企业。二是中产阶层在最近几年中开始成为掠夺对象。在房地产热中，开始出现中产阶层成为掠夺对象的新现象。拆迁中的受损害者不仅包括城市的下层，也包括了一部分中产阶层。某大都市一个项目的拆迁过程被人们称之为“一个中产阶级社区”的噩梦。他们所居住的小区，在没有履行合法程序的情况下，被强行拆毁。而从该小区250户居民的职业构成看，大多数从事的都是公认的“受尊敬”的职业，有高等法院法官、局处级干部、军官、警官、医生、教师、作家、民营企业家、外资企业高级职员等。但即便如此，也没有避免被强行拆迁的命运。而房价的上涨，也构成对中产阶层的直接影响。在许多大城市，不但普通市民，就是收入不菲的白领阶层，面对不断攀升的房价，也苦不堪言。对于刚刚从学校毕业的年轻白领来说，存钱的速度往往赶不上首付上涨的速度。对于相当一些白领阶层成员来说，即使努力买了房子，经济负担的沉重也是可以想见的。有专家指出，随着中国个人消费信贷（特别是住房信贷）规模的急剧扩大，一些大城市的居民已经悄然成为高负债一族。其中，上海和北京的家庭债务最高，分别达155%和122%，已经超过2003年美国的平均家庭债务比例115%。结果，就是生活质量的明显下降。


赢者通吃

稀缺的社会资源，从类型上说可以大体分为三类，一类是物质性的财富，即经济资源，一是政治上的权力，三是社会威望或社会声誉。在任何社会中，这三类资源都是稀缺的，但在不同社会中，分配这些资源的原则是不同的。一种方法是弥散型分配，即分配不同种类资源时实行的是不同的原则。在这样的社会中，拥有某种资源较多的人或群体不一定也拥有较多其他的资源。而在另外一种社会中，则可能实行一体化的原则。也就是说，各种不同的资源往往是集中同一部分人的手中。按照这两种不同原则进行资源分配所产生的结果和社会影响是完全不同的。


在改革开放之初，中国社会资源的分配主要是一种弥散型分配。原来处于弱势地位的群体，比如农民、城市中没有固定职业者、两劳人员，其经济地位首先获得了改善。其中，中国社会中最早的“先富者”或当时的“万元户”，往往是从这些群体中产生的。但这些的社会地位和社会声誉，却往往不能与他们拥有的财富成正比。社会中的相当一部分人，一方面嫉妒他们的收入，另一方面又用歧视的眼光看待他们。而干部和国有企业的工人，在收入上往往低于这些“先富者”，但他们不仅享受着“先富者”不能享受的种种福利，而且他们的地位和职业在当时看来是牢不可破的。因此，他们的社会地位仍然是高于“个体户”的。另外的一个群体则是知识分子。改革伊始，就倡导尊重知识，尊重知识分子。在政治上，过去的“臭老九”成了“工人阶级的一部分”，在社会和文化上，他们开始收到社会的尊敬，以至于当时社会中有“老九上了天”的说法。但在相当长的时间里，知识分子的经济状况却得不到改善。在这样一种资源配置的格局中，几乎每个群体都有自己可以自豪的，也都有自己感到失落的。


但在90年代，情况发生了变化。如果说在90年代个体户这个阶层仍然存在的话，作为富人代称的含义已经不存在了。他们当中尽管个别的人可能发展成具有一定规模的私营企业主，但大部分人回归到了较低的社会地位。更重要的是，在新富阶层迅速崛起的时候，个体户阶层已经逐步失去了在短时间内可以令他们颇为自豪的经济优势地位。而城市中的工人，在改革的过程中不仅逐步失去了种种过去令人艳羡的福利待遇，而且其中有几千万人失去了过去以为不可能失去的“铁饭碗”。即使是没有失去饭碗的，不仅也面临失去饭碗的压力，而且原来能够令他们自豪的经济和社会地位也一去不复返了。在80年代初期收入迅速改善的农民，实际上在80年代中期开始就过了短暂的黄金时代。上述阶层在今天能够令自己自豪的资本已经很少。但在另一方面，一个以拥有总体性资本为特征的阶层，迅速地吸收社会中的种种资源。


值得警惕的是，赢者通吃开始扩散到社会生活许多方面。在前几年，伴随豪宅热，一些地方的自然资源开始被瓜分和蚕食。在庐山莲花洞这个闻名全国的国家森林公园，这个历史上儒、释、道、天主四大教派的聚集地，园内居然兴建起大约50幢豪华别墅，其房主大多是政府官员和富商。在北京的香山，有开发商说“要把这里变成京城的第二个富人聚居区。”在上海，市郊一处山林名胜周围就被圈走１０００多亩地，建造了１００多栋超豪华别墅，一栋别墅的最低售价为１８００万元，其中最大的一处竟占地２０亩，标价１亿多元。此外，泰山、崂山等一些名山大川也已成为开发商猎取的目标。当然，这只是表面性的特征。在这些表面性特征的背后，是赢者通吃的现象已经开始全面形成。







DAWAMI...