Chinggiz aytmatofqa ochuq xet!!!
Abdurehim abletxan
Shinjang medeniyiti zhornili 2000 – yil 6- sanigha bësilghan « mekiziy asiyaliqlar 21- asirde yashiyalamduq? » Namliq söhbet xatirisini oqughandin këyin
Yoldash chingghiz törequluwich :
Ottura asiya xelqliri bu ana makanida yashawatqandin buyan « manas », « oghuzxan » , « alpamish », « gör oghli », « dede qurqut » ( qurqut ata ) dek ëpos – dastanliri bilen özining tönügünini, bügüni hem kelgüsini baghlapkeldi. Payansiz qipchaq daliliri, jungghar we perghane oymanliqliri, teklimakan qirghaqliri, altay we tengri tëghi ëtekliride oghuzxan, chin tömürbatur, gör oghlining qeyser, batur, heqqaniy obrazliri bilen, erkinlik, hörlük, ëtiqad yolida shëhit bolup öz mazarliri bilen ana tupraqni quchaqlap yatqan shiryürek oghlanlarning muqeddes, sirliq rohliri mushu zëmindiki xelqlerning künsëri xorawatqan rohiy ënërgiyesini toloqlap, hayatqa, kelgüsige soquwatqan qelbini özlirige bolghan sëghinish hësiyati bilen illitip keldi .Ular qan – yashliq tarixida adaletsiz teqdirdin, ëghir künliridin qutulishni, yoruq tanglarning ëtishini ene shundaq bahadirlarning dunyagha këlishige baghlap, bext – saadetning ewliya – enbiyalarning duasining berikatidin emelge ashidighanliqini mezmun qilghan rohiy musteqilsizlikni we choqunush obikti bopqalghan shexslerni öz teqdirige hamiy qiliwalghan ëtiqad mushiriklikini öz derdlirige dewa, sun'ghan rohigha teselli qilip keldi .
Ottura asiya xelqliri öz tarixida özining milliy qehrimanliri bilen baturlushup, ularning « ewliyaliq xislet » ـ süpetliri bilen ulargha egiship, öz teqdirini ol küresh sahibliri bilen shu derijide chemberches baghlidiki, ularning eqli awamning eqli, xataliqi awamning xataliqi, halakiti bolsa pütkül milletning halakiti boldi. Ularning kallisi moytongzida chëpilghan küni, pütkül xelqning ümüd- armanliri, rohiy tüwrükliri ghulighan kün boldi. Ëniqki, rohigha qul mijezlik singip ketken bu xelq, baturluq, heqiqet, ulughluqning simwoli bolghan qehrimanlargha choqunushni bildiyu, baturluq, heqqaniyetning özige ixlas qilishni bilmidi. Shuning bilen « birni chanash arqiliq minggha ibret » qilidighan tiragidiyilik aqiwet ularning her qëtimliq kürishige rëzhssorluq qilip keldi . Dëmek, heqiqetning musteqilliq,ulughliqtin ibarat eqediliri esli ademlerning özide, küreshliride, yashawatqan zëminide bolsimu, ottura asiyaliqlargha nisbeten asmandin yaki birer möjizikar shexsning dunyagha këlishidin weyaki özgilerning merhemitidin këlidighan nersige aylinip qaldi . Wiktor hiyogo shexske choqunush bilen öz – özige ishinishning munasiwitini « birsi yene birsini halak qilidu » dëginidek, xelqlerning melum shexske, ghayiwiy obrazlargha choqunishi ( mahiyette shulardiki süpetlerni ulughlap, özliridin yetkili bolmaydighan nersidek yiraqlitiwëtishi ) axirqi hësabta millette, konkrëtlashturghanda millet terkibidiki her – bir shexste öz – özige bolghan ishench tuyghusini, rëalliqtiki uchurghan mesillerge bolghan mes'uliyet ëngini öltürdi. Buning bilen özige kelgen balayi – apet, dishwarchiliqlarni bir bolsa kelgindi « seidzade» ـ sopi – ishan « pir» lar we « selle yoghan iman yoq » saxta ölimalarning eqidetul islamda qet'iy deleli bolmighan « qazayu qedir teqdirdin » dëgendek dunya qarash jehettiki passip chüshendürüshlirige yüklep qoyidighan, sel közi ëchilghanlar bolsa omumen tashqi seweplerdin izdeydighan tepekkur namiratliqidin ötüp këtelmidi .
« 8 – Esir asiya tarixidiki eng chong impëriye » lerning biri bolghan orxon uyghur xanliqining halak bolush sewebini tebiiy apetler, tashqi düshmenning hujimi dëgendek bir qatar seweplerdin dep qarap, xanliqtiki en'enidin – esli ëtiqadtin yadlashqan « rohiy – pisxikiliq jehettiki zor özgürüshler sewebidin » likidin körmiduq .
Ötken esirlerdiki xelqimiz bëshidin kechürgen jahaletlik yillarni junggharlarning tajawuzi, manjularning zulum ـ zumbuluqliri we xoja – ishanlarning satqin – munapiqliqidin izdeshtuqki, shu dewr xelqlirimizdiki öz ëtiqad - eqidisige bolghan sawatsizliqidin – özlirining dinini, ixlasini depsende qilghan jahalet pirliri ـ sopizim hamiylirining terkiydunyaliq teshebbuslirigha nadanlarche esir bolup, ularning zikri – samaliri bilen öz ibadetliri ottursidiki tüplük zitliqni bayqiwalalmighan eqliy korliqidin, özidiki milliy ghorur we milliy uyushush küchini yoqitip qoyghanliqidin izdeshmiduq .
20 – Esirning bashlirida teqdirimizde yüz bergen tragëdik komidiyelerni hiyliger yang zëngshin, jallat shëng shisey we sitalinning ( teqdirimizning arghamchisini qoligha ëliwalghanliqidin ) dep qutulduqki, ene shu jallatlarning ketmini bilip – bilmey chapqanliqimizdin, erk üchün tökülgen derya – derya qanlarni mensep üchün satqanliqimizdin körmiduq .
Yoldash aytmatof, yoqirqidek bir qatar tarixiy sewebler bizde yashash jeryanidiki küreshlirimizde bir meghlubiyetchi atilip qëlishtin, tewekkülchilik hësabigha bir bextsiz bopqëlishtin telwilerche qorqush pisxikisi shekillendi. Özimizning insaniy qimmiti, yashash meqsiti untildi. Mahiyette özimiz teripidin burmilandi.
Bu xil rohiy zeiplikning ëghirliqidin öz kelgüsi we mustehkem ëtiqadi üchün ya ölüm, yakörümdin birni talliyalaydighan kishi qelbini titiretküdek ghaliblarche keskinlikni, muressechi qeliblerni qet'iylikke ündeydighan achchiq azablargha xushtarliqni arzu qilish tügül, chüshünüsh gherizimu bolmidi .
Yoldash chingghiz törequluwich, eyni yillarda dunya medeniyet xezinisige bibaha durdanilerni qoshqan, at tuyaqliri bilen « tengrining qamchisi » süpitide gherib, sheriqni titiretken qedimki ottura asiya xeliqlirining bügünki hali __ shan – sherep, ghalipliqni bügünidin, baridighan menzilidin, kelgüsidin izdeshning we urunushning ornigha yashap ötken tarixidin, bir chaghlardiki bowisidin, uzun esirlerning qëlin chang – tozanlirigha kömülüp qalghan ejdadining ( ulargha zerrisimu nësip bolmighan ) shanliq hayatidin izdesh boldi, shundaqla ularning jenggiwar, nurluq simalirini, ölüm aldidiki otluq misiralirini, murasim zalliri, mëhmanxana öylerning törige ësip qoyup, tangliyini chakilditip olturidighan bicharilik boldi, xalas .
Epsus, yoldash aytmatof, ottura asiyaliqlirimiz dunyada gherezsiz ëhsanning bolmaydighanliqi, « bir balasi bolmisa quyruqyaghning tash üstide turmaydighanliqi » dek tarixiy pakitlargha « ghiq » këkergen ejdadlarning untughaq ewladi bolup turuqluq bügünki kündimu b d t ning ghemguzarliqigha, toxtam, shertnama, ittipaqlarning emiliy küchige ishinidighan, teqdirni bir – ikki prëzdëntning aldin körerlikige tapshuridighan « ala inekning balisi chala quyruq » luq qismetni ejdad tepekkuridiki yëngi tekrarliq süpitide qaytilawatidu .
Öz teqdirini sirtqi muhit we insanperwerlik nuqtisidin qilin'ghan yardemler bilen baghliwëlish shübhisizki, ottura asiyaliqlarni özige bolghan ishenchtin, ongushsiz sharaittiki rohiy üstünlüklerdin yiraqlashturidu. Qandaqliki shekildiki xeyrxahliq bolsun qashshaq – namrat kishining iqtisadiy ëngini oyghitish tügül, gheplet uyqisini sozuwëtidu . Körüp turuptimiz, dunyada insanperwerlik yardimi bëriwatqan döletler we milletler dawamliq bëriwatidu, ëliwatqan döletler we bichare milletler bolsa toxtimay ëliwatidu .
Nëtziy mundaq deydu : « siler korlarning hasa tayiqini tartiwëlinglar, shundila ulargha saghlam put köklep chiqidu ». Mana bu ـ uzun yillar namiratliq, qashshaqliq, qulluqning derdini yetkiche tartqanliqtin rohiy qulluqqa giriptar bolup, hayat sepiridin ümüd we pursetni emes, jebir ـ japanila köriwatqan mehkum ـ temexor ellerning tutqusi hayatliq programmisi .
Dëmek, ottura asiyaliqlargha nisbeten eng ishenchlik qutquzghuchi ـ bashqa biraw emes, del özi. Dunyadiki eng ulugh mutepekkur muhemmed eleyhissalam mundin az kem 14 esir muqeddem : « öz – özini tonighan rebbini tonuydu » dëgen . Shundaqla uningdin töt esir këyin yashighan ibni sinamu uning izidin mëngip : « barliq bilishning merkizi öz – özini idare qilish yeni özini kamil insan qilishta » deydu. 15 – Esirde yashap ötken newaiy hezretmu : « öz wujudingni tepekkur eylegil, herne istersen özüngdin istegil » dep öz – özini chüshinish, öz qimmitini mueyyenleshtürüshni tekitleydu .
Bizde dunya qarashlirimizning shekillinishide muhitning halqiliq rol oynaydighanliqi ëniq. Shunglashqamikin bizde ijtimaiy toptiki her bir shexsning qimmiti we roli mueyyenleshtürülmidi. Hayatiy küchi urghup turghan bir shexsning etrapqa, muhitqa bolghan ijabiy tesirining telim – terbiyidin köp yoquri bolidighanliqini hës qilish bizge nësip bolmidi . Gheribliklerdek « shexsning qedir – qimmiti, eqliy yüksekliki, keskin emiliyetchanliqini öz urunishlirining mizani » we hayat paaliyetlirining yadirosi qilidighan heqiqiy riqabet ëngigha ige « men dëgen men » dëyeleydighan üstün xarektir xasliqi bizning pisxikimizgha özleshmidi .
« Merkiziy asiyaliqlar 21 – esirde yashiyalamduq ? »
Biz bu sualni dunyawi teshkilatlardin, hakimiyet bëshidiki yoquri derijilik gërazhdanlardin, mewjüt qanun – nizamdin sorashning ornigha, yotisidin kësiwëlin'ghan bir parche göshni kötürwëlip asmandiki « huma qush » ni « geh – geh » dep chaqiriwatqan omomiy ottura asiyaliqlardin ـ mutexesis ـ alimdin, dëhqan – padichighiche, meschit munberliride teblix qiliwatqan xatiplardin ishchi, nawayghiche, peylasoplardin milyonërlarghiche, qisqisi, yette yashtin yetmish yashqiche bolghan her bir ottura asiyaliqtin sorishimiz, hattaki xudagha qandaq usul bilen jan teslim qilishni bilmeywatqan sekrattiki qëri chaldin tartip anining quchiqidin ayrilip emdila temtileshni öginiwatqan gödekkiche sorishimiz kërek. Chünki biz söhbetdishingiz osman'axun ibirahimof ëytqandek, ejdad, ëtiqad, medeniyet, zëmin ortaqliqigha ige kishilermiz . Yoqurqi sualgha ularning her biridin : « hey . . . Qandaq bopkëterkin » dëgendek zeip, qullarche jawabning ornigha: « biz choqum yashishimiz kërek ! » Deydighan merdane – muressesiz xitabni ëlishimiz lazim . Mana bu bizning kelgüsi esirlerdiki tereqqiyatimiz, hayatimizning heqiqiy kapaliti .
Yoldash chingghiztöre quluwich, melum bir ëtiqad, idiye ortaqliqi bolmisa, bir rayondiki bir xelqni hayat wastiliri bolghan maddiy shertler hësabigha teqdirdashliq tuyghusigha keltürüshning besiy müshküllüki manga qarighanda sizdek dunyawi shöhretlik yazghuchigha xuddi kündek roshen heqiqet . Yene shundaqla ëtiqadning « zorlap ëlip bëridighan xotun emes » likimu sizning bilish dairingizdin mustesna emes . Markisizimdin ibaret ëtiqad nezeriyisi öz zamanisida eng chong impëriye ــ sabiq sowët itipaqini wujudqa keltürgen bolsa, bizning wetendimu 56 milletni itipaqlashturup büyük jungxua xelq jumhuriyitini royapqa chiqardi .
Epsuski, yoldash aytmatof, « dunyadiki tunji purultarlar döliti » 74 yashqa kirgende parchilandi. Moskwadin taki bërlin tëmighiche bolghan markisizim lëniyisi berbat boldi. Pütkül dunyadiki 1 milyard 300 milyon kommunizim jengchisining muqeddes jayi ـ london haygit qebristanliqida proltariyat ilimining asaschisi yoldash « markisning qebrisige gül qoyup ziyaret qilidighanlardin peqet markisning ewrisi antoniy markisla qaldi ». Markisizim peqet we peqetla bizning wetendila özining sapliqi, pak – ghubarsizliqi bilen ishchi – dëhqanlarning menpeitige wekillik qilip, pütkül dunyagha markisizimda izchil halda ching turalaydighan dölet hem milletlerningmu barliqini namayish qilip, hökümran orunda turup këliwatidu .
Yoldash aytmatof, ottura asiyaning onwërsal birliki üchün tüziliwatqan toxtam, shertname , itipaqlarning emiliy küchining bolmasliqi, rayonlar ara hemkarliqni tar menidiki xususiy menpeetperes hakimiyetning cheklep qoyiwatqanliqi, köz aldimizdiki ijtimaiy exlaqning shiddet bilen buzulup këtiwatqanliqi ـ bu rayon xelqlirining markisizimdin këyinki ëtiqad, idiyisidiki tewrinishning yeni ëtiqad kirzisining ëghirliqining roshen inkasi .
Xosh, bu rayon kishilirini qëni qaysi muqeddes idiye shertsiz ortaqlashturalaydu ? Her xil menpeet toqunushliridin halqighan heqiqiy itipaqliq we qërindashliq tuyghusini kim yetküzeleydu ?
Yoldash aytmatof, aldinqi esirning 80 –yillirida siz « qiyamet » romaningizni ëlan qilip, « alimiy tepekkur » ngiz bilen insaniyetning teqdirini yëship, edebiyat sëpide ghulghula qozghap dunyani tewrettingiz. Bolupmu romaningizdiki « xiristian muxlisi abdiyning baghri tash kishilerge dehshedlik qirghinni toxtitish teklipini qoyghanliqi we shu kishiler teripidin kërst shekildiki derexke ësip öltürülgenliki » ni teswirlep, az kem ikki ming yil ilgiri insanlarning wehshiylikidin krëstqa mixlap öltürülgen ëysa eleyhissalam bilen teqdirdash « hazirqi zamandiki ëysa obrazini yaritip, mëhribanliqning insaniyetning özini qutuldurushidiki birdinbir chiqish yoli ikenlikini körsetti » ngiz we « ademlerning ezeldin qëliplashturghan dunya heqqidiki oy – pikrige qarshi turup, dölet, millet, sinip, siyaset, iqtisat we medeniyettin halqip, hemme alimiy kengliktin dunyagha yëngiwashtin baha bërish » ni teshebbus qildingiz .
Yoldash aytmatof, ësingizdimikin, 16- esirdin tartip 20- esirning bashlirigha qeder ruslar qazan, ottura asiya rayonida « ruslashturush », « xristianlashturush » dek assimilatsiye siyasiti yürgüzdi we bu jeryanda « musulmanlarni öz jem'iyitige qoshuwëlish » üchün « meschit we medrislerni taqap, wexpilerni bikar qilip, chërkowlarni köplem bina qildi ». Ular bu zëmindiki xelqlerni « ya xristian dinigha bey'et qilishqa yaki öz imtiyazliridin waz këchishke zorlidi . Xristian dinigha kirmigen xelqni öz yurtliridin mejburiy heydep chiqirip, ularning munbet tërilghu yerlirini rus köchmenlirige bölüp berdi » yerlik xelq ruslarning bu xil assimilatsiye siyasetlirige qarshi esirler boyi qanliq küreshlerni dawamlashturup keldi . Nechche yüz ming xelq öz ëtiqadini saqlap qëlish üchün qan – yashliq kechürmishlerni bashtin kechürdi .
Yoldash aytmatof, aldinqi esirning bashlirigha qeder dawamlashqan bu ëchinishliq tarix bügünning eyniki bolalarmu ? Yaki öz rawajini izdermu ? Sizning « alimiy tepekkur » ngizge ilham bexish etken hadislerde hezriti ëysaning « injil » diki : « düshmininglarni söyünglar, bextsizlerge bext tilenglar 6: 28 », « silerge düshmenlik qilghanlargha yaxshi muamile qilinglar 6: 29 », « birsi silerning ong mengzinglargha urghan bolsa sol mengzinglernimu ur dep tutup bëringlar. Birsi silerning chapininglarni ëpketse, könglikinglarnimu yëship bëringlar 6: 30 » dëgendek aliy insanperwerlik algha sürülgen . Bu telimatlargha nisbeten bügünki xristianlar : « bu pirinsiplar ölchemlik pirinsiplar bolsimu, biraq bu biz yashawatqan yer sharidiki ahalilarni yëtekleshke mas kelmeydu. Biz bu pirinsiplarni ijra qilalmaymiz, herqandaq ademning ijra qilishinimu ümüd qilmaymiz, ewladlirimiznimu uni ijra qilishqa ündimeymiz» dep qaraydu . Mana bu « injil » tutup wezipe tapshuriwalidighan prëzidënittin tartip öz gunahsizliqini « injil » tutup ispatlaydighan jinayetchige qeder bolghan xristian dunyasining muhebbet – nepret qimmitini yoqatqan bezi « injil » sürilirige bergen rëal bahasi .
Yoldash aytmatof, sotsiologiye ( jem'iyetshunasliq ) we sëlishturma mezmun qilin'ghan ilimler, shundaqla dunya idëologiye tarixidiki sehipilerdin bir millet öz tarixiy tereqqiyati jeryanida idëologiyidin ibarat bu üstiqurulmining tesiridin mustesna bolalmaydighanliqini chongqur hës qilimiz . Bolupmu sen'et we bashqa yëngiliq we qandaqtur bir izimlar hësabigha bir millet idëologiyisige yëniklik qilishning heqiqeten xeterlik ehwalliqini her bir eqli roshen, tepekkuri taza yazghuchilirimizning segeklik bilen tonup yëtishini ümüd qilimiz .
Yoldash aytmatof, nime üchün budda dini yaponiye, junggo we chawshende oxshash bir din bolsimu, halbuki, üch dölettiki netiyjisi oxshash bolmaydu ? Nime üchün eyni dewrlerde dunya boyiche eng tereqqiy qilghan ereb – islam medeniyitini berpa qilip, dunyadiki eng chong impëriyini shekillendürgen islam dini yëqinqi esirlerge kelgende qumdek chëchilghan, ilim we medeniyette hësabsiz chëkin'gen musulmanlar dunyasining shekillinishige sewepchi bopqalidu ? Mani dini 8 – esir asiya tarixidiki eng chong impëriyilerdin urxun uyghur xanliqining qudret tëpishida halqiliq rol oynighan bolsa, nime üchün yadlashqan idëologiye bu impëriyining halakitige merkezlik rol oynap qalidu ? Nime üchün xristian dini miladi 2– esirde rum impëriyisining qurulishigha shert – sharait hazirlighan bolsa, ottura esirde yawropani kënez balasigha muptila qilidu ? We yene 14-, 15- esirlerge kelgende paklashturilghan xristian dini yawropa edebiyat – sen'et uyghinish dewrige asas salidu ? Mana bu bir qatar suallar we bu heqtiki jawab bayanlar bir millet, bir rayon xelqlirining telim – terbiye sahesidiki meshhur erbablirining xewerder bolishigha tëgishlik bilimlerdur .
Yoldash aytmatof, ën'glis : « iqtisadtiki qalaq dölet pelsepe jehette birinchi iskiripkini chëlishi mumkin » dëgen . Halbuki, bizge tarixtin jughlan'ghan eqelliy tepekkurning ghijikini tartishmu mumkin bolmaptu .
Ottura asiya xelqliri idëologiye tarixda eng köp yëngilashlarni bashtin kechürgen milletlerdur . Yehudiylar bügün'ge qeder 3200 yil ilgirki musa peyghember we uning « tewrat »ini saqlap këliwatidu. Xristian dunyasimu ikki ming yil ilgirki meniwiy dahiysi ëysani we muqeddes kalami « injil » ni bazargha sëliwatidu. Biz miladidin tartip hësablighandimu shaman dini, zoroastir ( ateshpereslik ) dini, mani we budda dini, xristian dini, islam dinini qobul qilip, üzlüksiz ëtiqad yëngilap bügün'ge yëtip kelduq .
Yoqurqi sëlishturmilardin biz xristian ellirining ëtiqadtiki izchilliqi bilen bizning ëtiqadtiki her tereplikimizning gherb we ottura asiyaning bügünki dunyawi imtiyazining shekillinishide melum tereplerdin rol oynighanliqini ëtirap qilmay amalimiz yoq .
Undaqta « merkiziy asiyaning birliki heqqidiki idiye » qeyerde ? Biz uni nedin tapimiz ?
Elwette, bu idiyini yawropadin, amërika qit'esidin yaki musteqil döletler birleshmiside künsëri köpiyiwatqan chërkow munarliridin izdesh mentiqisizliq. Choqumki, u idiye mushu zëminda. Bizning yëza – qishlaqlirimiz we xelqimizning uzaq yillar dawamida shekillendürgen tepekkur qurulmisida. U qandaq shekil, qandaq passip orunda bolishidin qet'iynezer, bizdiki saqlinip qalghan birdinbir eng axirqi ortaqliq. Gep bizning shuni tëpishimizda .
Kamaliy ëhtiram bilen :
Qumul sheher'ichi yëza jigdequduq kentidiki dëhqan abdurëhim ablet .
DAWAMI...
.jpg)
