Uyghurda til bilen dinning diyalogi
Til bir milletni shekillendüridighan til, kültür, milli pisxika(milli ghoror)din ibaret 3 amilning merkizi.
Din bir kültürni shekillendüridighan dinni étiqad, mushu étiqad asasida shekillen’gen exlaq, shu exlaq asasida shekillen’gen heq-naheq(qimmet) qarishidin ibaret 3 amilning merkizi.
Islam dinida qur’an erep tilida nazil bolghan, erep tili xudaning tili digen telimat bolghachqa islam dunyasigha nechche yüz yil xelpelik(hökümranliq) qilghan osman türklérining axirqi dewrige kelgende türk tilining sapliqi 15%ge chüship qélip erep- fars tillérining igelligen nisbiti 75% yetken. Hetta bezi dinni ölimalar türk tili ishek tili, kimiki türk tilida sözlise uninggha noqta sélinglar deydighan haletke yetken. Özining tilini, millitini untup özini osmanilar dep atighan. Yawrupa xiristyanléri küchiyip osmanilar bilen yawrupada qattiq put tipishiwatqan waqitta yawrupaliqlarning küchkirtishi bilen erepler osmanilarning arqisidin qélich urup süriye we pelestinde 1.5 milyon türk eskirini nabut qilip, osmanilar üchün qattiq zerbe Bergen. Bu chaghda mustapa kamal untulghan türklikni kütürip chiqip islamdin yiraqlashqan. Shundaq qilip u qutuptin bu qutupqa sekrep kültürning asasi din bilen milletning asasi tilning munasiwitini toghra bir terep qilalmighan. 60- yillarda türkiyede islamni türkleshtürish terepdarléri meydan’gha kelgen bolup, namazni türkche oqush, azanni türkche éytish barliqqa kelgen, lékin hökümetning islamdin yiraqlishish siyasitige qarshi shekillen’gen jemiyet pisxikasining tesiride dinni zatlarning qattiq qarshliqigha uchurap meghlop bolghan. Osmanilar dewridiki 15%lik türk tilini hazirqi 95%lik sap türk tiligha yetküzgen bolsimu, Dindin ibaret “bir alla” tughuning etirapigha pütün jemiyetni uyushturghuchi küchtin ayrilip qalghan türkiye jemiyiti parchilnishqa yüzlen’gen bolup küchliq dunyawi küchlerning bésimigha teng kéleligüdek küch bolup shekillinelmigen.
Del buning eksiche iranda bu islahat ghelbe qilghan bolup farslar qur’an peyghember zamanida nazil bolghan bolsimu lékin peyghember zamanidin kiyin parche- parche nazil bolghan qur’anni kiyinki xelipiler zamanida retlep yézip chiqqan. Bu jeryanda bezi eslidin chetnesh payda bolghan. Dimek qur’an kiyin yézilghan digen telimatni otturgha qoyup, islamning ikki tili bar. sün’ilerning tili erep tilidur, shielerning tili fars tilidur, Fars dimek shie dimektur telimatini otturgha qoyup kültürning asasi din bilen milletning asasi bolghan tilni him jipsileshtürip küchlük jemiyet küchini hasil qildi. Eslidiki 25%lik fars tilini hazirqi 50%lik sap fars tiligha yetküzdi, erep tili bilen fars tilining yiltizi bir bolghch fars tilini uningdin bek saplashturush mömkin emes idi. Shuning bilen birge farslar türk tili ishek tilidur, irandiki azeri we türkmen hem afshar qatarliq xelqlar esli fars irqigha yeni iran(arian) irqigha tewe bolup uzun muddet türkning tajawuzi astida yashighachqa tili türkliship ketken digen telimatni otturigha qoyup iran noposining yérimini igelleydighan türk xelqlerning öz ana tilida sözlishige, kitap- jornal neshir qilishigha hem ana tilida oqul(mektep) échishigha qanuni hem dinni jehettin cheklime qoyup türki xelqlerni farslashturup kelmekte. Farslar din bilen tilning munasiwitini toghra bir terep qilip din bilen farsliqni birleshtürdi.
Uyghur diyarida din bilen tilning munasiwiti türkiyedikige oxshashla toghra bir terep qilinmighachqa, allaning tili erep tilidur telimatidin qutulalmay milli kültürimizning asasi bolghan dinni eqidiler yenela mollilardin ibaret dinni ölimalar arqiliq xelqqe tarqitilip keldi, bu jeryanda ewlatlargha dinni yetküzgichi mollilardin ibaret bu wastichining yitishmesliki yaki bezi mollilarning dinni bilimining yiterlik bolmasliqi hem hökümetning dinni siyasettin ayrish yaki bolmisa dinni siyaset üchün xizmet qildirushi qatarliq amillarning tesiride milletning dinni bilimi yitishmeslik ehwali körilip, “muhemmet peyghember éytqan men yer yüzige güzel exlaqlarni yetküzgili keldim, islam dini güzel exlaqlarning üstige qurulghan” digen telimatléridiki güzel exlaqlar yimirilishke bashlidi. Eslidiki ölsimu öz nomusini satmasliqtek güzel nuzugum obrazléri xunukliship nurghun qizlérimiz pahishilik qildi, jemiyette eydiske oxshash nijis késeller yamridi. Haraq ichmeslik, tamaka chekmesliktek güzel exlaqlarning ornigha zeher chikishtek illetler yamridi. Nurghunlighan aililer qimar oynash, zeher chikish, eydis qatarliqlarning destidin weyran boldi…neqishbendining “ete ölidighandek ibadet qil, xuddi menggö ölmeydighandek pul tap; könglimizde iman bolsun, qolimiz ishta bolsun” digen güzül telimatlar untuldi. Yashlérimiz teyyargha heyyar bolup oghri boldi…türkning burunqi uyultashtek uyuldurghurchisi uyghur digen bu at zeherchilerning, eydisning, oghrining obrazigha aylandi…
Shunga bezide oylap qalimen: uyghurning yiltizi bolghan türki tilimiz bilen kültürimizning yiltizi islamni birleshtürgili bolmasmu?
Namaz qatarliq dinni paaliyetler hem islam exlaqi we heqqaniyet qarishi(qimmet)lérimizni ana tilda ewlatlargha yetküzgili bolmasmu?
Buningda dinni bilimlerni ata- analar aililerde mollidin ibaret wastechidin sirt biwaste ana tilda ewlatlargha yetküzgili, din’gha téximu keng zimin hazirlighili, hem dinimiz arqiliq tilimizni saqlighili, din bilen til birikken téximi chongqur milli pisxika(milli ghoror)ni yitildürgili bolar idi.
Turanlar yurti yanqirdin ghalip
DAWAMI...
