Ashundaq bolsun déyishti. Uning turqi mana mundaq: ( buqining resimi sizilghan), shundin kéyin shadliqqa muyesser boldi. Bir küni ayxanning küzi yuridi, u bir oghul tughdi. Oghulning yüz- chirayi kök idi. Éghzi choghdek qizil, közliri hal, chachliri, qashliri qara idi. U hör perilerdinmu chirayliqraq idi. U oghul anisining oghuzini bir qétim émipla ikkinchilep anisini emmidi. Xam gösh, ash, mey soridi, tili chiqishqa bashlidi. Qiriq kündin kéyin chong boldi, mangdi, oynidi. Uning puti buqa putidek , béli böre bélidek , mürisi qara bulghun mürisidek , köksi éyiq köksidek, pütün bedinini qoyuq tük basqan idi. U yilqilargha qaraytti, atlarni minetti, ow- owlaytti, künler ötüp, tünler ötüp u yigit boldi.
Bu chaghda , bu yerde, bir chong orman bar idi. Uningda köp derya - éqinlar bar idi. U yerde yawayi haywanlar köp idi, qushlar uchup yuruyti. Bu orman ichide chong bir qitat bar idi. U mal - charwa we xelqning jénigha zamin bolghan, intayin wehshiy bir haywan idi. U el jama'etke zor jebri japa keltürgen idi. Oghuz xaqan bir batur adem idi. U bu qitatni owlimaqchi boldi. Künlerning biride u owgha chiqti. Neyze élip, oqya élip, yene qilich élip , qalqan élip atlandi. Bir bugha owlidi, u bu bughini talning chiwiqi bilen derexke baghlap quyup ketti, etisi tang atqanda kelginide kördiki qitat bughini élip kétiptu. U yene bir éyiq owlap , uni altun belwéghi bilen derexke baghlap quyup ketti. Ikkinchi küni tang atqanda kelginide kördiki qitat éyiqni élip kétiptu. U ( héliqi ) derexning tüwide turghanda qitat kélip béshini oghuzning qalqinigha urdi. Oghuz neyzisini qiatning béshigha urdi. Uni öltürdi. Qilich bilen béshini kesti. Uni élip ketti.U yene kelgende kördiki bir shungqar qiatning ich - qarnini yep turghan, u shungqarni oqya bilen öltürdi. Uning béshini kesti, andin kiyin u yettiki :" qarang, mana bu shungqarning turqi( shungqarning resimi sizilghan), qitat bugha yédi, éyiq yédi, u gerche tömürdek qattiq bolsimu neyzem uni öltürdi. Shungqar qitatni yédi, u gerche shamaldek téz bolsimu, oqyayim axiri uni öltürdi" sözlep bolup kétip qaldi, mana bu qiatning turqi ( qiatning resimi sizilghan).
Künlerning biride oghuz xaqan bir yerde tengrige séghiniwatqanda ( etrap) qarangghuliship, asmandin bir kök yoruq chüshti, u kündinmu nurluqraq, aydinmu yoruqraq idi. Oghuz xaqan uning yénigha bérip qarisa u yoruqning ichide bir qiz tenha olturghan . U sahibjamal bir qiz idi. Uning péshaniside choghdek parqiraq ,méngi bolup xuddi, tömür qozuqqa oxshaytti. U qiz shundaq güzel idiki , u külse tengrimu küler idi, yighlisa tengrimu yighlar idi. Oghuz xaqan uni körginide pütün bedinini titrek bésip hoshidin ketti, uninggha köyüp qaldi, uni aldi, uning bilen birge yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp , tünler ötüp uning közi yuridi , üch oghul tughdi. Tunjisigha kün dep, otturanchisigha ay dep, kenjisige yultuz dep at qoydi.
Bir küni oghuz xaqan owgha chiqti, aldidiki kölning otturisida bir tüp derexni kördi bu derexning kawikida bir qiz tenha olturatti. U intayin sahibjamal idi. Uning közi asmandinmu kökrek, chéchi su éqinidek , chishi ünchidek idi. U shundaq sahibjamal qiz idiki yer jahandiki kishiler uni körse" ah, ah,janni alidiken" derler idi. Süt qimizgha aylandi. Oghuz xaqan uni körginide hoshidin ketti. Yürikige ot chüshti , uninggha ashiq boldi, uni aldi. Uning bilen bille yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp, tünler ötüp yenggidi. Üch oghul tughdi. Tunjisigha kök, otturanchisigha tagh, kenjisige déngiz dep at qoydi. Shuningdin kiyin oghuz xaqan chong toy berdi. El jama'etni teklip qildi. Ular kélip qatnashti. Qiriq shire , qiriq orunduq yasatti, köpchilik türlük nazu- németlerni yéyishti. Toydin kiyin oghuz xaqan beglerge we el- jama'etke yarliq chüshürüp, mundaq dédi:
Men silerge boldum xaqan
Élinglar ya bilen qalqan
Tamgha bolsun bizge buyan
Kök böre bolsun hem oran
Tömür neyziler bolsun orman
Owluqta yürsun mal - waran
Hem aqsun derya - éqin
Quyash tugh bolsun
Asman qorghan
Uningdin kéyin , oghuz xaqan terep - terepke yarliq chiqardi. Mektup yézip elchilerni ewetti. Mektupta mundaq dédi: " men uyghurlarning xaqanimen. Men pütün jahanning xaqani bolushum kérek, shunga silerning manga boy sunushunglarni soraymen, kimki méning éghzimgha baqsa, men uninggha tartuq tartip, uning bilen dost bolimen. Kimki éghzimgha baqmisa , ghezep bilen leshker tartip uni özümge düshmen tutimen. Leshkerlirim hemmila yerde silerni yoqitidu" .
Bu chaghda , ong terepte altun xaqan deydighan bir xaqan bar idi. Bu altun xaqan oghuz xaqan'gha elchi ewetip nurghun altun - kömüsh, nurghun yaqut, ünche- merwayitni sowgha qilip, oghuz xaqan'gha béqinidighanliqini bildürdi. Oghuz xaqan uning yaxshi begliri bilen dostluq munasiwet ornatti. Altun xaqan bilen dost boldi.
Sol terepte, urum ( rim) dégen bir xaqan bar idi. U xaqanning leshkerliri we sheherliri nurghun idi. U urum xaqan oghuzxaqanning yarliqini qobul qilmidi. Uni hörmetlep aldigha barmidi" bu sözlerge pisent qilmaymen" dep yarliqqa boy sunmidi. Buning bilen oghuz xaqanning ghezipi kélip , uninggha esker chiqirishqa teyyarlandi. Shuning bilen tughni kötürüp eskerlirini bashlap atlandi. Qiriq kündin kiyin muztagh dégen taghning baghrigha yitip keldi. Chédir tikip, shük bolup uxlashti. Tang süzülgende, oghuz xaqanning chédirigha kündek bir bir yoruq chüshti, bu yoruq ichidin kök tüklük, kök yayiliq chong bir erkek böre chiqti, bu böre oghuz xaqan'gha mundaq dédi: " hey oghuz, sen urumgha .Esker chiqarsang men aldinglarda yol bashlap mangimen" shundin kiyin oghuz xaqan chédirlirini yighip atlandi, qarisa leshkerlirining aldida kök tüklük , kök yayiliq chong bir erkek böre yol bashlap méngiwatqan, buning bilen ular börining keynidin egiship ilgirilidi.
Birnechche künidin kéyin kök tüklük , kök yayiliq erkek böre yoldin toxtidi. Oghuzning leshkerliri bilen birge toxtidi. U yerde étil dégen bir derya bar'édi. Étil deryasining qirghiqidiki qara tagh baghrida qattiq urush boldi, ikki qoshun arisida nahayiti köp jiddiy urush boldi. Urush el jama'etning könglige köp qayghu saldi, urush shundaq qattiq boldiki étil deryasining süyi qipqizil sirgha aylandi. Oghuz xaqan yengdi. Urum xaqan qachti. Oghuz xaqan urum xaqanning xaqanliqini aldi, el jameetni özige qaratti, nurghunlighan jansiz we janliq gheniymetler oghuz xaqanning ordisigha kirdi. Urum xaqanning bir qérindishi bolup, uning ismi urus beg idi. Urus beg oghlini tagh béshigha jaylashqan , etrapi chongqur xendek bilen oralghan sheherni qoghdashqa ewetti. Hemde oghligha " sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan'ghandin kéyinmu sheherni qoghdap qélishing kérek" dédi. Oghuz xaqan ashu sheherge atlandi, urus begning oghli oghuz xaqan'gha nurghun altun - kümüsh ekeldi. Hemde :" x, sen méning xaqanimsen! atam bu sheherni manga bergen , hemde sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan'ghandin kéyinmu sheherni qoghdap qélishing kérek dégen. Eger atam xapa bolup qalsa, méning halim qandaq bolur? Men séning yarliqingni ijra qilishqa teyyarmen , bizning bextimiz séning bexting, bizning uruqimiz séning derixingning uruqidur, tengri sanga pütün zéminni ata qilmaqta, méning jismim hem bextim sanga mensup, men sanga tartuq tartip turup, dostluqtin chiqmaymen " dédi. Oghuz xaqan'gha yigitning sözi yaqti shadlinip küldi. Hemde :" manga köp altun teqdim qilipsen, sheherni yaxshi saqlapsen "dédi. Shunga uninggha " saqlap" dep at qoydi. Uninggha dostluq qildi, shuningdin kéyin oghuz xaqan leshkerliri bilen bille étil deryasigha keldi. Étil deryasi chong bir derya idi, oghuz xaqan uni körüp éyttiki: " étilning süyidin qandaq ötermiz? " Leshkerler ichide olus ordabeg dégen yaxshi bir beg bar idi. U qabiliyetlik hem eqilliq adem idi. U beg derya boyida nurghun tal - yaghachlarning turghanliqi kördi, uning bilen héliqi beg .....Ashu yaghachlar ...Kesti, uning suning üstide leylitip , özliri uning üstige chiqip étil deryasidin ötti. Oghuz xaqan shadlinip küldi. Éyttiki:" hey, sen bu yerge bolghin beg , qipchaq sanga at bolsun" . Ular dawamliq ilgirilep mangdi. Shuningdin kiyin oghuz xaqan yene héliqi kök tüklük, kök yayiliq erkek börini kördi. Bu kök böre oghuz xaqan'gha éyttiki :" oghuz , emdi leshkerliringni bashlap bu yerdin qozghal. Sen el jama'et we beglerni bashlap mang. Men sanga yol bashlap mangimen" . Tang atqanda oghuz xaqan erkek börining leshkerliri aldida yol bashlap kétiwatqanliqini körüp shadlandi. Hemde dawamliq ilgirilep mangdi.
Oghuz xaqan bir chipar ayghir atqa minetti . U bu ayghirni intayin yaxshi köretti. Yolda bu ayghir közdin yütti. Bu yerde égiz bir tagh bar idi. Uning üstide tong muzlar bar idi. Uning choqqisida ap'aq qarlar bar idi. Shunga bu tagh muztagh dep atilatti. Oghuz xaqanning éti muz tagh ichige kirip ketti. Buning bilen oghuz xan uzun'ghiche azab chekti. Leshker ichide bestlik we tembel bir er bar idi. U héchnémidin qorqmas batur adem idi. Jenglerning siniqigha berdashliq bergen adem idi. Bu adem atni izdigili taghqa kirdi. Toqquz kündin kéyin , oghuz xaqan'gha ayghirni hazir qildi. Muztagh intayin soghuq bolghachqa, bu begning pütün et- janini qar - muz qaplighan idi. Oghuz xaqan xursen bolup küldi, éyttiki : " hey, sen beglerge bolghin bashliq, menggülük isim bolsun sanga qarluq" hemde uninggha nurghun dunya teqdim qildi. Yene dawamliq ilgirilidi.
Bu yolda égiz bir öyni kördi. Bu öyning témi altundin, tünglüki kümüshtin, ishiki tömürdin yasalghan idi. Ishiki quluplan'ghan bolup, achquchi yoq idi. Leshker ichide bir chéwer ustam bar idi. Uning ismi tömürdu qaghol idi. Oghuz uninggha :" sen bu yerde qal, ishikni ach, ishikni achqandin kéyin ordigha qaytip bar" dep yarliq chüshürdi hemde uninggha qalach dep at qoydi. Yene dawamliq ilgirilidi. Bir küni kök tüklük, kök yayiliq erkek böre yene yoldin toxtidi. Oghuz xaqanmu yoldin toxtap , chédirlirini tikti. Bu térilmighan tüzlenglik bir yer bolup, churchit dep atilatti. Uning el jama'iti köp , yerliri keng idi. Bu yerde yilqilar , pada- kalilar, altun -kümüsh, ünche merwayitlar köp idi. Churchit xaqan we el - jama'iti oghuz xaqan'gha qarshiliq bildürdi. Urush bashlandi. Ikki terep oq chiqirip , qilich urushup jeng qildi. Oghuz xaqan chorchit xaqanni yengdi. Uning béshini élip öltürdi. Churchitning el - jama'itini öz éghzigha qaratti. Urushtin kéyin, oghuz xaqan leshkerlirige , nökerlirige we xelqqe köp gheniymetler chüshtiki, uni toshushqa shunchila at, qéchir , kalilar azliq qildi. Oghuz xaqanning leshkerliri ichide yashan'ghan bir chéwer kishi bar bolup, uning ismi barmaqliq yosun billig idi. Bu chéwer adem bir égiz harwa yasidi. Harwa üstige jansiz gheniymetlerni qachilidi. Harwining aldigha janliq gheniymetlerni qoshti. Ulargha harwini tartturdi. Nökerler , el jama'et buni körüp heyran boldi. Ularmu harwa yasidi. Égiz harwa mangghanda " qan'gha, qan'gha" dégen awaz chiqatti. Shunglashqa uninggha " qan'gha" dep at qoydi. Oghuz xaqan qan'ghalarni körüp küldi. Éyttiki:" qan'gha bilen jansiz gheniymetlerni janliq gheniymetler sörep mangidiken, égiz harwini menggü untup qalmasliq üchün , qan'ghuluq sanga at bolsun". Sözini tügitip yorup ketti.
Andin kéyin , oghuz xaqan yene kök tüklük, kök yayiliq erkek böre bilen sindu, tangghut, shagham tereplerge yürüsh qilip bardi. Köp urush we toqunushlardin kéyin, u jaylarni ishghal qildi. Hemde u yerlerni öz dölet chégrisigha qoshti. Untup qalmasliq kérek, jenub terepte barqan dégen yerning barliqini bilish kérek, u yer nahayiti munbet we issiq yer iken. U yerde haywan we qushlar köp iken. U yerdiki kishilerning chirayi qapqara iken. Xaqanning ismi masar xaqan iken. Oghuz xaqan shu jaygha atlandi. Intayin qattiq urush boldi. Oghuz xaqan yengdi. Masar xaqan qachti. Oghuz xaqan bu yerni ishghal qildi. Buningdin uning dostliri xursen boldi. Düshmenliri zar qaqshidi, oghuz xaqan uni yenggendin kéyin, pütmes - tügimes bayliqqa we mal - charwigha ége boldi. Hemde ularni öz élige toshup ketti. Untup qalmasliq kérek, kishilerge bildürüsh kérek, oghuzxaqanning yénida aq saqalliq , muz chachliq, qabiliyetlik bir qéri kishi bar idi. U bilermen we lilla wezir idi. Uning ismi ulugh türk idi.
Künlerning biride , u chüshide bir altun ya bilen üch kümüsh oqni kördi. Bu altun ya kün chiqishtin, kün pétishqiche sozulghan idi. Üch kümüsh oqning uchi shimalni körsitip turatti. Uyqudin kiyin u chüshige kechkenlirini oghuz xaqan'gha éytip mundaq dédi:" hey xaqanim. Sanga uzun ömür yar bolsun, hey xaqanim, séning el - nizaminggha adalet yar bolsun; Kök tengri chüshümde berdi manga isharet, ishghal qilghan yerlerdin urughigha bölüp bersun dep" . Oghuz xaqan ulugh türkning sözini anglap, intayin xursen boldi, hemde:" éytqining kelsun" dédi. Ikkinchi küni tang atqanda , balilirini chaqirip keltürüp éyttiki :" hey ( oghullirim) owni könglüm tartip turidu, yashinip qalghanliqim üchün, owgha chiqishqa chamim yetmeydu, kün , ay , yultuz üchinglar tang atar terepke béringlar, asman, tagh, déngiz üchinglar tün qarangghusi terepke béringlar". Buning bilen ücheylen tang atar terepke, qalghan üchi tün qarangghusi terepke ketti. Kün , ay, yultuz nurghun haywan we qushlarni owlidi hemde yoldin bir altun ya tépiwaldi, shundaqla uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shadlandi hemde altun yani üch bölekke böldi we éyttiki:" siler yagha oxshash oqni kökkiche étinglar ." Yene shundin kéyin asman, tagh, déngiz nurghun haywan we qushlarni owlighandin kéyin , yoldin üch kümüsh oq tépiwaldi, hemde uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shadlandi. Hemde oqlarni üchke bölüp berdi. Éyttiki:" hey inilar , bu oq silerge mensup bolsun, ya oqni toghurlarydu, siler oqqa oxshash( ya gha boysununglar) ." Shundin kéyin oghuz xaqan chong qurultay chaqirdi.
Nökerlirini , el jama'itini chaqirtti , ular kélip ba meslihet olturushti. Oghuz xaqan chong chédirda ...(Ong teripige) qiriq ghulachliq uzun yaghach qadatturdi. Uning uchigha bir altun toxu asti uning tüwige bir aq qoyni baghlidi. Sol teripige qiriq ghulachliq uzun bir yaghachni qadatturdi, uning uchigha bir kümüsh toxuni asti, tüwige bir qara qoyni baghlidi. Ong terepte buzuqlar olturdi, sol terepte üch oqlar olturdi. Qiriq kéche - kündüz toy boldi. Ichishti , yéyishti, xursen bolushti, shundin kéyin , oghuz xaqan oghullirigha yurtni üleshtürüp berdi. Éyttiki:" hey oghullirim, men köp yashidim, köp urushlarni bashtin kechürdüm, ya bilen köp oq attim, ayghir bilen köp yollarni kezdim. Düshmenlerni zar yighlitip, dostlarni shad eylettim, tengri aldida mejburiyetni ada qildim, emdi yurtni silerge bölüp bérimen" ....................
Menbe: Kona Gülistan Munbiri
Bu chaghda , bu yerde, bir chong orman bar idi. Uningda köp derya - éqinlar bar idi. U yerde yawayi haywanlar köp idi, qushlar uchup yuruyti. Bu orman ichide chong bir qitat bar idi. U mal - charwa we xelqning jénigha zamin bolghan, intayin wehshiy bir haywan idi. U el jama'etke zor jebri japa keltürgen idi. Oghuz xaqan bir batur adem idi. U bu qitatni owlimaqchi boldi. Künlerning biride u owgha chiqti. Neyze élip, oqya élip, yene qilich élip , qalqan élip atlandi. Bir bugha owlidi, u bu bughini talning chiwiqi bilen derexke baghlap quyup ketti, etisi tang atqanda kelginide kördiki qitat bughini élip kétiptu. U yene bir éyiq owlap , uni altun belwéghi bilen derexke baghlap quyup ketti. Ikkinchi küni tang atqanda kelginide kördiki qitat éyiqni élip kétiptu. U ( héliqi ) derexning tüwide turghanda qitat kélip béshini oghuzning qalqinigha urdi. Oghuz neyzisini qiatning béshigha urdi. Uni öltürdi. Qilich bilen béshini kesti. Uni élip ketti.U yene kelgende kördiki bir shungqar qiatning ich - qarnini yep turghan, u shungqarni oqya bilen öltürdi. Uning béshini kesti, andin kiyin u yettiki :" qarang, mana bu shungqarning turqi( shungqarning resimi sizilghan), qitat bugha yédi, éyiq yédi, u gerche tömürdek qattiq bolsimu neyzem uni öltürdi. Shungqar qitatni yédi, u gerche shamaldek téz bolsimu, oqyayim axiri uni öltürdi" sözlep bolup kétip qaldi, mana bu qiatning turqi ( qiatning resimi sizilghan).
Künlerning biride oghuz xaqan bir yerde tengrige séghiniwatqanda ( etrap) qarangghuliship, asmandin bir kök yoruq chüshti, u kündinmu nurluqraq, aydinmu yoruqraq idi. Oghuz xaqan uning yénigha bérip qarisa u yoruqning ichide bir qiz tenha olturghan . U sahibjamal bir qiz idi. Uning péshaniside choghdek parqiraq ,méngi bolup xuddi, tömür qozuqqa oxshaytti. U qiz shundaq güzel idiki , u külse tengrimu küler idi, yighlisa tengrimu yighlar idi. Oghuz xaqan uni körginide pütün bedinini titrek bésip hoshidin ketti, uninggha köyüp qaldi, uni aldi, uning bilen birge yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp , tünler ötüp uning közi yuridi , üch oghul tughdi. Tunjisigha kün dep, otturanchisigha ay dep, kenjisige yultuz dep at qoydi.
Bir küni oghuz xaqan owgha chiqti, aldidiki kölning otturisida bir tüp derexni kördi bu derexning kawikida bir qiz tenha olturatti. U intayin sahibjamal idi. Uning közi asmandinmu kökrek, chéchi su éqinidek , chishi ünchidek idi. U shundaq sahibjamal qiz idiki yer jahandiki kishiler uni körse" ah, ah,janni alidiken" derler idi. Süt qimizgha aylandi. Oghuz xaqan uni körginide hoshidin ketti. Yürikige ot chüshti , uninggha ashiq boldi, uni aldi. Uning bilen bille yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp, tünler ötüp yenggidi. Üch oghul tughdi. Tunjisigha kök, otturanchisigha tagh, kenjisige déngiz dep at qoydi. Shuningdin kiyin oghuz xaqan chong toy berdi. El jama'etni teklip qildi. Ular kélip qatnashti. Qiriq shire , qiriq orunduq yasatti, köpchilik türlük nazu- németlerni yéyishti. Toydin kiyin oghuz xaqan beglerge we el- jama'etke yarliq chüshürüp, mundaq dédi:
Men silerge boldum xaqan
Élinglar ya bilen qalqan
Tamgha bolsun bizge buyan
Kök böre bolsun hem oran
Tömür neyziler bolsun orman
Owluqta yürsun mal - waran
Hem aqsun derya - éqin
Quyash tugh bolsun
Asman qorghan
Uningdin kéyin , oghuz xaqan terep - terepke yarliq chiqardi. Mektup yézip elchilerni ewetti. Mektupta mundaq dédi: " men uyghurlarning xaqanimen. Men pütün jahanning xaqani bolushum kérek, shunga silerning manga boy sunushunglarni soraymen, kimki méning éghzimgha baqsa, men uninggha tartuq tartip, uning bilen dost bolimen. Kimki éghzimgha baqmisa , ghezep bilen leshker tartip uni özümge düshmen tutimen. Leshkerlirim hemmila yerde silerni yoqitidu" .
Bu chaghda , ong terepte altun xaqan deydighan bir xaqan bar idi. Bu altun xaqan oghuz xaqan'gha elchi ewetip nurghun altun - kömüsh, nurghun yaqut, ünche- merwayitni sowgha qilip, oghuz xaqan'gha béqinidighanliqini bildürdi. Oghuz xaqan uning yaxshi begliri bilen dostluq munasiwet ornatti. Altun xaqan bilen dost boldi.
Sol terepte, urum ( rim) dégen bir xaqan bar idi. U xaqanning leshkerliri we sheherliri nurghun idi. U urum xaqan oghuzxaqanning yarliqini qobul qilmidi. Uni hörmetlep aldigha barmidi" bu sözlerge pisent qilmaymen" dep yarliqqa boy sunmidi. Buning bilen oghuz xaqanning ghezipi kélip , uninggha esker chiqirishqa teyyarlandi. Shuning bilen tughni kötürüp eskerlirini bashlap atlandi. Qiriq kündin kiyin muztagh dégen taghning baghrigha yitip keldi. Chédir tikip, shük bolup uxlashti. Tang süzülgende, oghuz xaqanning chédirigha kündek bir bir yoruq chüshti, bu yoruq ichidin kök tüklük, kök yayiliq chong bir erkek böre chiqti, bu böre oghuz xaqan'gha mundaq dédi: " hey oghuz, sen urumgha .Esker chiqarsang men aldinglarda yol bashlap mangimen" shundin kiyin oghuz xaqan chédirlirini yighip atlandi, qarisa leshkerlirining aldida kök tüklük , kök yayiliq chong bir erkek böre yol bashlap méngiwatqan, buning bilen ular börining keynidin egiship ilgirilidi.
Birnechche künidin kéyin kök tüklük , kök yayiliq erkek böre yoldin toxtidi. Oghuzning leshkerliri bilen birge toxtidi. U yerde étil dégen bir derya bar'édi. Étil deryasining qirghiqidiki qara tagh baghrida qattiq urush boldi, ikki qoshun arisida nahayiti köp jiddiy urush boldi. Urush el jama'etning könglige köp qayghu saldi, urush shundaq qattiq boldiki étil deryasining süyi qipqizil sirgha aylandi. Oghuz xaqan yengdi. Urum xaqan qachti. Oghuz xaqan urum xaqanning xaqanliqini aldi, el jameetni özige qaratti, nurghunlighan jansiz we janliq gheniymetler oghuz xaqanning ordisigha kirdi. Urum xaqanning bir qérindishi bolup, uning ismi urus beg idi. Urus beg oghlini tagh béshigha jaylashqan , etrapi chongqur xendek bilen oralghan sheherni qoghdashqa ewetti. Hemde oghligha " sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan'ghandin kéyinmu sheherni qoghdap qélishing kérek" dédi. Oghuz xaqan ashu sheherge atlandi, urus begning oghli oghuz xaqan'gha nurghun altun - kümüsh ekeldi. Hemde :" x, sen méning xaqanimsen! atam bu sheherni manga bergen , hemde sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan'ghandin kéyinmu sheherni qoghdap qélishing kérek dégen. Eger atam xapa bolup qalsa, méning halim qandaq bolur? Men séning yarliqingni ijra qilishqa teyyarmen , bizning bextimiz séning bexting, bizning uruqimiz séning derixingning uruqidur, tengri sanga pütün zéminni ata qilmaqta, méning jismim hem bextim sanga mensup, men sanga tartuq tartip turup, dostluqtin chiqmaymen " dédi. Oghuz xaqan'gha yigitning sözi yaqti shadlinip küldi. Hemde :" manga köp altun teqdim qilipsen, sheherni yaxshi saqlapsen "dédi. Shunga uninggha " saqlap" dep at qoydi. Uninggha dostluq qildi, shuningdin kéyin oghuz xaqan leshkerliri bilen bille étil deryasigha keldi. Étil deryasi chong bir derya idi, oghuz xaqan uni körüp éyttiki: " étilning süyidin qandaq ötermiz? " Leshkerler ichide olus ordabeg dégen yaxshi bir beg bar idi. U qabiliyetlik hem eqilliq adem idi. U beg derya boyida nurghun tal - yaghachlarning turghanliqi kördi, uning bilen héliqi beg .....Ashu yaghachlar ...Kesti, uning suning üstide leylitip , özliri uning üstige chiqip étil deryasidin ötti. Oghuz xaqan shadlinip küldi. Éyttiki:" hey, sen bu yerge bolghin beg , qipchaq sanga at bolsun" . Ular dawamliq ilgirilep mangdi. Shuningdin kiyin oghuz xaqan yene héliqi kök tüklük, kök yayiliq erkek börini kördi. Bu kök böre oghuz xaqan'gha éyttiki :" oghuz , emdi leshkerliringni bashlap bu yerdin qozghal. Sen el jama'et we beglerni bashlap mang. Men sanga yol bashlap mangimen" . Tang atqanda oghuz xaqan erkek börining leshkerliri aldida yol bashlap kétiwatqanliqini körüp shadlandi. Hemde dawamliq ilgirilep mangdi.
Oghuz xaqan bir chipar ayghir atqa minetti . U bu ayghirni intayin yaxshi köretti. Yolda bu ayghir közdin yütti. Bu yerde égiz bir tagh bar idi. Uning üstide tong muzlar bar idi. Uning choqqisida ap'aq qarlar bar idi. Shunga bu tagh muztagh dep atilatti. Oghuz xaqanning éti muz tagh ichige kirip ketti. Buning bilen oghuz xan uzun'ghiche azab chekti. Leshker ichide bestlik we tembel bir er bar idi. U héchnémidin qorqmas batur adem idi. Jenglerning siniqigha berdashliq bergen adem idi. Bu adem atni izdigili taghqa kirdi. Toqquz kündin kéyin , oghuz xaqan'gha ayghirni hazir qildi. Muztagh intayin soghuq bolghachqa, bu begning pütün et- janini qar - muz qaplighan idi. Oghuz xaqan xursen bolup küldi, éyttiki : " hey, sen beglerge bolghin bashliq, menggülük isim bolsun sanga qarluq" hemde uninggha nurghun dunya teqdim qildi. Yene dawamliq ilgirilidi.
Bu yolda égiz bir öyni kördi. Bu öyning témi altundin, tünglüki kümüshtin, ishiki tömürdin yasalghan idi. Ishiki quluplan'ghan bolup, achquchi yoq idi. Leshker ichide bir chéwer ustam bar idi. Uning ismi tömürdu qaghol idi. Oghuz uninggha :" sen bu yerde qal, ishikni ach, ishikni achqandin kéyin ordigha qaytip bar" dep yarliq chüshürdi hemde uninggha qalach dep at qoydi. Yene dawamliq ilgirilidi. Bir küni kök tüklük, kök yayiliq erkek böre yene yoldin toxtidi. Oghuz xaqanmu yoldin toxtap , chédirlirini tikti. Bu térilmighan tüzlenglik bir yer bolup, churchit dep atilatti. Uning el jama'iti köp , yerliri keng idi. Bu yerde yilqilar , pada- kalilar, altun -kümüsh, ünche merwayitlar köp idi. Churchit xaqan we el - jama'iti oghuz xaqan'gha qarshiliq bildürdi. Urush bashlandi. Ikki terep oq chiqirip , qilich urushup jeng qildi. Oghuz xaqan chorchit xaqanni yengdi. Uning béshini élip öltürdi. Churchitning el - jama'itini öz éghzigha qaratti. Urushtin kéyin, oghuz xaqan leshkerlirige , nökerlirige we xelqqe köp gheniymetler chüshtiki, uni toshushqa shunchila at, qéchir , kalilar azliq qildi. Oghuz xaqanning leshkerliri ichide yashan'ghan bir chéwer kishi bar bolup, uning ismi barmaqliq yosun billig idi. Bu chéwer adem bir égiz harwa yasidi. Harwa üstige jansiz gheniymetlerni qachilidi. Harwining aldigha janliq gheniymetlerni qoshti. Ulargha harwini tartturdi. Nökerler , el jama'et buni körüp heyran boldi. Ularmu harwa yasidi. Égiz harwa mangghanda " qan'gha, qan'gha" dégen awaz chiqatti. Shunglashqa uninggha " qan'gha" dep at qoydi. Oghuz xaqan qan'ghalarni körüp küldi. Éyttiki:" qan'gha bilen jansiz gheniymetlerni janliq gheniymetler sörep mangidiken, égiz harwini menggü untup qalmasliq üchün , qan'ghuluq sanga at bolsun". Sözini tügitip yorup ketti.
Andin kéyin , oghuz xaqan yene kök tüklük, kök yayiliq erkek böre bilen sindu, tangghut, shagham tereplerge yürüsh qilip bardi. Köp urush we toqunushlardin kéyin, u jaylarni ishghal qildi. Hemde u yerlerni öz dölet chégrisigha qoshti. Untup qalmasliq kérek, jenub terepte barqan dégen yerning barliqini bilish kérek, u yer nahayiti munbet we issiq yer iken. U yerde haywan we qushlar köp iken. U yerdiki kishilerning chirayi qapqara iken. Xaqanning ismi masar xaqan iken. Oghuz xaqan shu jaygha atlandi. Intayin qattiq urush boldi. Oghuz xaqan yengdi. Masar xaqan qachti. Oghuz xaqan bu yerni ishghal qildi. Buningdin uning dostliri xursen boldi. Düshmenliri zar qaqshidi, oghuz xaqan uni yenggendin kéyin, pütmes - tügimes bayliqqa we mal - charwigha ége boldi. Hemde ularni öz élige toshup ketti. Untup qalmasliq kérek, kishilerge bildürüsh kérek, oghuzxaqanning yénida aq saqalliq , muz chachliq, qabiliyetlik bir qéri kishi bar idi. U bilermen we lilla wezir idi. Uning ismi ulugh türk idi.
Künlerning biride , u chüshide bir altun ya bilen üch kümüsh oqni kördi. Bu altun ya kün chiqishtin, kün pétishqiche sozulghan idi. Üch kümüsh oqning uchi shimalni körsitip turatti. Uyqudin kiyin u chüshige kechkenlirini oghuz xaqan'gha éytip mundaq dédi:" hey xaqanim. Sanga uzun ömür yar bolsun, hey xaqanim, séning el - nizaminggha adalet yar bolsun; Kök tengri chüshümde berdi manga isharet, ishghal qilghan yerlerdin urughigha bölüp bersun dep" . Oghuz xaqan ulugh türkning sözini anglap, intayin xursen boldi, hemde:" éytqining kelsun" dédi. Ikkinchi küni tang atqanda , balilirini chaqirip keltürüp éyttiki :" hey ( oghullirim) owni könglüm tartip turidu, yashinip qalghanliqim üchün, owgha chiqishqa chamim yetmeydu, kün , ay , yultuz üchinglar tang atar terepke béringlar, asman, tagh, déngiz üchinglar tün qarangghusi terepke béringlar". Buning bilen ücheylen tang atar terepke, qalghan üchi tün qarangghusi terepke ketti. Kün , ay, yultuz nurghun haywan we qushlarni owlidi hemde yoldin bir altun ya tépiwaldi, shundaqla uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shadlandi hemde altun yani üch bölekke böldi we éyttiki:" siler yagha oxshash oqni kökkiche étinglar ." Yene shundin kéyin asman, tagh, déngiz nurghun haywan we qushlarni owlighandin kéyin , yoldin üch kümüsh oq tépiwaldi, hemde uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shadlandi. Hemde oqlarni üchke bölüp berdi. Éyttiki:" hey inilar , bu oq silerge mensup bolsun, ya oqni toghurlarydu, siler oqqa oxshash( ya gha boysununglar) ." Shundin kéyin oghuz xaqan chong qurultay chaqirdi.
Nökerlirini , el jama'itini chaqirtti , ular kélip ba meslihet olturushti. Oghuz xaqan chong chédirda ...(Ong teripige) qiriq ghulachliq uzun yaghach qadatturdi. Uning uchigha bir altun toxu asti uning tüwige bir aq qoyni baghlidi. Sol teripige qiriq ghulachliq uzun bir yaghachni qadatturdi, uning uchigha bir kümüsh toxuni asti, tüwige bir qara qoyni baghlidi. Ong terepte buzuqlar olturdi, sol terepte üch oqlar olturdi. Qiriq kéche - kündüz toy boldi. Ichishti , yéyishti, xursen bolushti, shundin kéyin , oghuz xaqan oghullirigha yurtni üleshtürüp berdi. Éyttiki:" hey oghullirim, men köp yashidim, köp urushlarni bashtin kechürdüm, ya bilen köp oq attim, ayghir bilen köp yollarni kezdim. Düshmenlerni zar yighlitip, dostlarni shad eylettim, tengri aldida mejburiyetni ada qildim, emdi yurtni silerge bölüp bérimen" ....................
Menbe: Kona Gülistan Munbiri
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder